Een gevleugelde draak (detail) in een bestiarium, 1278-1300, onbekende verluchter, Franco-Vlaamse. Tempera kleuren, pen en inkt, bladgoud, en goudverf op perkament, 9 3/16 × 6 7/16 in. The J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig XV 4, fol. 94. Digitale afbeelding met dank aan het Open Content Program van The Getty

Maak kennis met 19 dieren uit het middeleeuwse bestiarium in Book of Beasts, een blogserie gemaakt door kunstgeschiedenisstudenten aan UCLA onder begeleiding van professor Meredith Cohen en curator Larisa Grollemond. De posts sluiten aan bij de tentoonstelling Book of Beasts in het Getty Center van 14 mei tot 18 augustus 2019.

De draak, die in fantasyverhalen zo nauw verbonden is met de middeleeuwen, is een van de meest iconische beesten uit de literatuur. In het bestiarium, een soort verlucht manuscript met verhalen en bijbelse lessen over dieren, wordt de draak afgebeeld als de drager van dood en ongeluk of als de incarnatie van de duivel en het kwaad.

De draak, de olifant, en de panter

Een drakenverhaal uit het bestiarium gaat over de olifant. Als het olifantenvrouwtje in een vijver bevalt, staat haar partner op wacht om de moeder te beschermen tegen hun vijand, de draak. De draak is de enige vijand van de olifant omdat hij het enige wezen is dat in staat is hem te doden.

De draak doodt olifanten met succes door zich in een boom te verstoppen, verborgen door gebladerte. Als een olifant onder de boom doorsteekt, duikt de draak naar beneden, rolt zijn staart om de nek van de olifant, en wurgt hem tot de dood. De olifant baart in het water om zo’n dreiging af te wenden. Het verhaal van de draak en de olifant laat zien dat de duivel (de draak) altijd op de loer ligt; de goede christen (de olifant) moet de wacht houden.

Een ander drakenverhaal gaat over de panter, die een symbool is van Christus. Na het nuttigen van een grote maaltijd, zou deze grote kat verscheidene dagen in slaap vallen. Als hij wakker wordt, laat hij een brul horen met een geurige geur die alle dieren aantrekt – behalve de draak, die in angst vlucht om zich diep in de aarde te verbergen. Opnieuw stelt de draak de duivel voor, ditmaal in angst weggedoken voor het aangezicht van God.

A Dragon in the Northumberland Bestiary (detail), omstreeks 1250-60, onbekende kunstenaar/illuminator, gemaakt in Engeland. Pen-en-inkt tekening ingekleurd met lichaamskleur en doorschijnende wassingen op perkament, 8 1/4 × 6 3/16 in. The J. Paul Getty Museum, Ms. 100, fol. 54. Digital image courtesy of the Getty’s Open Content Program

Dragon as Bearer of Evil

Verhalen uit christelijke teksten beelden de draak ook af op satanische wijze. In Openbaringen doodt de aartsengel Michaël een woeste draak en verbant hem uit de hemel, waarmee hij de weg vrijmaakt voor de opstanding van Christus.

In een populair christelijk heiligenverhaal komt een Romeinse soldaat genaamd Sint Joris aan in een heidense gemeenschap genaamd Silena terwijl hij in de derde eeuw na Christus in Libië is. Daar treft hij de koning en zijn volk aan die op het punt staan de dochter van de koning aan een draak te offeren. Joris redt de prinses, bedwelmt de draak met zijn lans en beveelt de prinses de draak met haar gordel te binden. Vervolgens brengt hij de hulpeloze draak naar de stad, waar hij eist dat de inwoners zich bekeren tot het christendom of gedood worden door de draak – die hij later doodt.

In de Middeleeuwen werd de draak bijna altijd geassocieerd met de duivel en Satan, het serpent van alle kwaad; in talrijke verhalen wordt de draak afgeschilderd als de drager van het kwaad, de dood en het ongeluk. Maar verrassend genoeg zijn veel draken in het middeleeuwse bestiarium niet de grote, geschubde, vuurspuwende beesten waar wij zo vertrouwd mee zijn. Artistieke voorstellingen van de draak verschilden sterk, afhankelijk van de kunstenaar en de tijdsperiode: sommige waren enorm, sommige klein; slechts enkele ademden vuur; sommige hadden de vorm van een mens, en weer andere waren lang en slank. In feite konden veel middeleeuwse artistieke voorstellingen van de draak gemakkelijk verward worden met echte dieren zoals slangen of krokodillen. De draak kon dus visueel worden gemanipuleerd om niet alleen aan de neigingen van de kunstenaar, maar ook aan die van de toeschouwer te voldoen.

Bees, Serpent, and Dragons in a bestiary, ca. 1236-75, onbekende verluchter, gemaakt in Engeland. Pigment op perkament, 28 x 16,5 cm. The British Library, Harley 3244, fols. 58v-59. Digitale afbeelding: British Library

In de echte wereld van middeleeuws Europa waren mensen ook bang voor draken. Men geloofde dat de urine van overvliegende draken de menselijke huid zou doen rotten, waardoor de aangetaste plek er helemaal af zou vallen. Er werd ook gezegd dat drakenadem putten en stromen vergiftigde. Verder kon geen sterveling ooit met een draak omgaan; omgaan met hen was alleen weggelegd voor goden, engelen, heiligen en helden.

Draken hebben een gevarieerde, levendige geschiedenis van afbeeldingen in de Europese kunst. En de draken die we vinden in middeleeuwse manuscripten, in het bijzonder, zijn vaak heel anders dan degene die we kennen uit fantasy boeken en films vandaag de dag.