Skrzydlaty smok (detal) w bestiariuszu, 1278-1300, nieznany iluminator, Franco-Flemish. Tempera, pióro i tusz, złoty liść i złota farba na pergaminie, 9 3/16 × 6 7/16 cala. J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig XV 4, fol. 94. Digital image courtesy of the Getty’s Open Content Program

Poznaj 19 zwierząt ze średniowiecznego bestiariusza w Book of Beasts, serii blogów stworzonych przez studentów historii sztuki na UCLA pod kierunkiem profesor Meredith Cohen i kuratorki Larisy Grollemond. Posty uzupełniają wystawę Book of Beasts w Getty Center od 14 maja do 18 sierpnia 2019 r. -Ed.

Smok, tak ściśle utożsamiany z epoką średniowiecza w opowieściach fantasy, jest jedną z najbardziej ikonicznych bestii literatury. Bestiariusz, rodzaj iluminowanego manuskryptu zawierającego opowieści i lekcje biblijne o zwierzętach, przedstawia smoka jako nosiciela śmierci i nieszczęścia lub jako wcielenie diabła i zła.

Smok, słoń i pantera

Jedna ze smoczych historii opowiedzianych w bestiariuszu dotyczy słonia. Gdy samica słonia rodzi w stawie, jej towarzysz stoi na straży, by chronić matkę przed ich wrogiem, smokiem. Smok jest jedynym wrogiem słoni, ponieważ jest jedynym stworzeniem zdolnym je zabić.

Smok z powodzeniem zabija słonie, chowając się na drzewie, ukryty przez liście. Kiedy słoń przechodzi pod nim, smok mknie w dół, zwija swój ogon wokół szyi słonia i dusi go na śmierć. Słonica rodzi w wodzie, aby odeprzeć takie zagrożenie. Opowieść o smoku i słoniu ujawnia, że diabeł (smok) zawsze czyha; dobry chrześcijanin (słoń) musi czuwać.

Inna opowieść o smoku dotyczy pantery, która jest symbolem Chrystusa. Mówi się, że po spożyciu obfitego posiłku, ten duży kot zasypia na kilka dni. Po przebudzeniu, wydaje ryk z pachnącym zapachem, który przyciąga wszystkie zwierzęta – z wyjątkiem smoka, który ucieka w strachu, by ukryć się głęboko w ziemi. Po raz kolejny smok reprezentuje diabła, tym razem kulącego się ze strachu w obliczu Boga.

Smok w Bestiarium Northumberland (detal), ok. 1250-60, nieznany artysta/iluminator, wykonane w Anglii. Rysunek piórkiem i tuszem zabarwiony kolorem ciała i półprzezroczystymi rozmyciami na pergaminie, 8 1/4 × 6 3/16 cala. J. Paul Getty Museum, Ms. 100, fol. 54. Digital image courtesy of the Getty’s Open Content Program

Dragon as Bearer of Evil

Historie z chrześcijańskich tekstów również przedstawiają smoka w satanistycznej modzie. W Apokalipsie, archanioł święty Michał zabija dzikiego smoka i wypędza go z nieba, torując drogę dla Zmartwychwstania Chrystusa.

W popularnej historii chrześcijańskiego świętego, rzymski żołnierz nazwany świętym Jerzym przybywa do pogańskiej społeczności zwanej Silena podczas pobytu w Libii w trzecim wieku naszej ery. Zastaje tam króla i jego ludzi, którzy zamierzają ofiarować smokowi własną córkę króla. Jerzy ratuje księżniczkę, ogłusza smoka swoją lancą i każe księżniczce związać go pasem. Następnie przynosi bezbronnego smoka do miasta, gdzie żąda, by mieszkańcy przeszli na chrześcijaństwo lub zostali zabici przez smoka, którego później zabija.

W średniowieczu smok był prawie zawsze kojarzony z diabłem i szatanem, wężem wszelkiego zła; liczne opowieści przedstawiają smoka jako nosiciela zła, śmierci i nieszczęścia. Jednak zaskakująco, wiele smoków w średniowiecznych bestiariuszach nie jest wielkimi, łuskowatymi, ziejącymi ogniem bestiami, z którymi jesteśmy tak dobrze zaznajomieni. Artystyczne przedstawienia smoka różniły się znacznie w zależności od artysty i okresu czasu: niektóre były ogromne, niektóre małe; tylko niektóre z nich zionęły ogniem; niektóre miały kształt podobny do człowieka, a jeszcze inne były długie i smukłe. W rzeczywistości, wiele średniowiecznych artystycznych przedstawień smoka mogło być łatwo pomylonych z prawdziwymi zwierzętami, takimi jak węże czy krokodyle. Smok, zatem, mógł być wizualnie manipulowany, by odpowiadać nie tylko skłonnościom artysty, ale i widza.

Bees, Serpent, and Dragons in a bestiary, ca. 1236-75, nieznany iluminator, wykonane w Anglii. Pigment na pergaminie, 28 x 16,5 cm. The British Library, Harley 3244, fols. 58v-59. Obraz cyfrowy: British Library

W realnym świecie średniowiecznej Europy, ludzie również obawiali się smoków. Jednym z wierzeń było to, że mocz latających nad głową smoków gniótł ludzką skórę, powodując całkowite odpadnięcie dotkniętego obszaru. Mówiono także, że oddech smoka zatruwa studnie i strumienie. Co więcej, żadna śmiertelna istota nigdy nie mogła współdziałać ze smokiem; obcowanie z nimi było tylko dla bogów, aniołów, świętych i bohaterów.

Smoki mają zróżnicowaną, żywą historię przedstawień w sztuce europejskiej. A smoki, które znajdujemy w średniowiecznych manuskryptach, w szczególności, są często całkiem inne od tych znanych nam z książek fantasy i filmów dzisiaj.