Titus Lucretius Carus (ca. 99 v.Chr. – 55 v.Chr.) was een Romeins dichter en Epicuristisch filosoof. In de eerste eeuw v.Chr. schreef hij De Rerum Natura (“Over de natuur der dingen”), een meesterwerk van Latijnse verzen waarin het epicuristische wereldbeeld tot in de kleinste details wordt uiteengezet. De zes boeken van De Rerum Natura, die beginnen met een eerbetoon aan Epicurus, geven een volledige uitleg van de fysieke oorsprong, structuur en bestemming van het universum. Het werk omvat theorieën over de atomaire structuur en over de evolutie van levensvormen. Het werk is bedoeld om de lezer te bevrijden van de twee soorten mentale angst die Epicurus als obstakels voor menselijk geluk bestempelde: angst voor de goden en angst voor de dood. Lucretius doet dit door het filosofische systeem van Epicurus uiteen te zetten, zoals hij zegt, bekleed met zoete verzen om het smakelijker te maken.

De Rerum Natura was van grote invloed op Vergilius en latere Romeinse dichters. De vroege christenen fronsten hun wenkbrauwen over De Rerum Natura omdat het zowel het hiernamaals als de goddelijke tussenkomst in menselijke aangelegenheden ontkende, maar tijdens de Renaissance ontpopte het werk zich als een bron van inspiratie voor talrijke geleerden, wetenschappers en filosofen. Het is ook een waardevolle bron om de details van het Epicurische filosofische systeem te begrijpen, omdat veel van de geschreven werken van de vroege Epicuristen niet meer bestaan, behalve als fragmenten.

Leven

Er is heel weinig bekend over het leven van Lucretius; de informatie die we hebben komt van incidentele verwijzingen naar hem in het werk van latere schrijvers, en van wat uit zijn geschriften kan worden begrepen over zijn karakter, houding en ervaringen. Hiëronymus, in de Chronica Eusebia, vermeldt Lucretius en zegt dat hij op 44-jarige leeftijd stierf. Aelius Donatus, in zijn Leven van Vergilius, zegt dat Vergilius de toga virilis aannam op 15 oktober 55 v. Chr. en voegt eraan toe: “…het gebeurde op diezelfde dag dat Lucretius de dichter stierf.” Als deze twee bronnen juist zijn, zou Lucretius geboren zijn in 99 v. Chr. Cicero (106-43 v. Chr.) impliceert in een van zijn brieven aan zijn broer dat zij ooit het gedicht van Lucretius hadden gelezen.

Op grond van zijn naam, Lucretius, wordt algemeen aangenomen dat de dichter verbonden was aan de aristocratische clan van de Lucretii, hetzij een familielid, hetzij een vrijgelatene of slaaf die aan die familie verbonden was. Als dichter en geschoold intellectueel is het duidelijk dat Lucretius uit een bevoorrecht milieu kwam. De enige zekere feiten over het leven van Lucretius zijn dat hij bevriend was met of klant was van Gaius Memmius, aan wie hij De Rerum Natura opdroeg, en dat hij stierf voordat het gedicht voltooid was (Gaius Memmius was een Romeins patriciër die ooit getrouwd was met Sulla’s dochter, Fausta. Hij was betrokken bij een politiek schandaal in 54 v. Chr. en verbannen naar Athene in 52 v. Chr.). Volgens de literaire traditie had Lucretius een vrouw, Lucilla, maar er is geen bewijs, behalve een korte vermelding in zijn gedicht van echtelijke onenigheid en een verwijzing naar “onze Romeinse vrouwen” (4.1277), dat hij ooit getrouwd is geweest.

Uit zijn gedicht, De Rerum Natura, blijkt duidelijk dat Lucretius een serieuze student was van wetenschap en filosofie en een scherp waarnemer van natuurverschijnselen. Het gedicht staat vol beelden en beschrijvingen van planten, dieren en landschappen, waaruit een gevoeligheid voor de schoonheid van de natuur en de wisseling van de seizoenen blijkt. Net als Epicurus zelf gaf Lucretius er duidelijk de voorkeur aan zich te distantiëren van politieke strijd en omringd door de natuur te leven.

In een kroniek uit de vierde eeuw, geschreven door Hiëronymus, staat over de dood van Lucretius het volgende: 94 v. Chr. “De dichter Titus Lucretius wordt geboren. Hij werd later krankzinnig door een liefdesfiltre en pleegde, na tussen de vlagen van krankzinnigheid door verschillende boeken te hebben geschreven (die later door Cicero werden gecorrigeerd), zelfmoord op 44-jarige leeftijd.”

Geleerden brengen dit verhaal om verschillende redenen in diskrediet. De Rerum Natura bevat een tweehonderd regels tellende aanklacht tegen sexuele liefde; het lijkt onwaarschijnlijk dat iemand die zo op één lijn stond met de Epicuristische principes van matiging en zelfbeheersing het slachtoffer zou zijn geworden van een liefdesdrank. Het is ook onwaarschijnlijk dat iemand die aan een geestesziekte leed in staat zou zijn geweest om zo’n lucide en verfijnd poëtisch werk te produceren. Tenslotte waren Hiëronymus en de vroege Christenen gemotiveerd om de Epicuristen als atheïsten in diskrediet te brengen; men denkt dat hun werken zelfs opzettelijk door de vroege Christelijke kerk zijn vernietigd.

Politieke achtergrond

De eerste eeuw v. Chr. was een tijd van politieke onrust en geweld die de stabiliteit van het Romeinse Rijk bedreigden. De Sociale Oorlog (91-88 v. Chr.) tussen Rome en zijn Italiaanse bondgenoten werd gevolgd door een Burgeroorlog, aangezwengeld door Lucius Cornelius Sulla. Sulla werd in 82 v. Chr. dictator en executeerde meer dan vierduizend Romeinse burgers. In 71 v. Chr. leidde de slavenopstand onder leiding van Spartacus tot de kruisiging van zesduizend opstandelingen. Catiline werd verslagen en gedood in 62 v. Chr. De Romeinse intellectuelen werden gestimuleerd om oplossingen te zoeken voor de ongelijkheid tussen de ideale regeringsconcepten en de realiteit van corruptie, geweld en onrechtvaardigheid. Dit bracht een heropleving van de belangstelling voor het Epicurisme en het stoïcisme teweeg.

De Rerum Natura (Over de natuur der dingen)

De twee meest gezaghebbende manuscripten van De Rerum Natura zijn de O en Q codices in Leiden, beide daterend uit de negende eeuw. Geleerden hebben onlangs een manuscript op papyrusrollen ontcijferd, mogelijk daterend uit de eerste eeuw v. Chr., dat werd teruggevonden in een bibliotheek in Herculaneum die door een vulkaanuitbarsting was bedolven. Alle andere bestaande manuscripten dateren uit de vijftiende en zestiende eeuw en zijn gebaseerd op een (nu verloren gegaan) manuscript dat in 1417 in een klooster werd ontdekt door Poggio Bracciolini, een Italiaanse humanist.

De Rerum Natura is van blijvende invloed geweest op het werk van een aantal epische dichters, waaronder Vergilius, John Milton, Walt Whitman en William Wordsworth. De aanhoudende energie van Lucretius’ schrijven is ongeëvenaard in de Latijnse literatuur, met als mogelijke uitzondering delen van Tacitus’ Annalen, of misschien de Boeken II en IV van de Aeneis. Zijn gebruik van de hexameter is zeer individualistisch en sterk verschillend van de vloeiende stedelijkheid van Vergilius of Ovidius. Zijn gebruik van heterodynen, assonantie, en vreemd gesyncopeerde Latijnse vormen creëren een harde akoestiek. Lucretius klaagt meermalen dat het Latijn niet zo geschikt is als het Grieks voor de uitdrukking van filosofische ideeën.

De Rerum Natura is georganiseerd in zes boeken, bedoeld om een complex filosofisch betoog zo te schetsen dat het begrijpelijk en logisch overtuigend wordt. Lucretius vergelijkt zijn werk als dichter met dat van een dokter. Zoals een arts honing op de rand van een beker met bitter maar geneeskrachtig medicijn doet, zo hult Lucretius harde filosofische waarheden in zoete verzen om ze beter te laten doordringen. Tegelijkertijd waakt hij ervoor dat zijn literaire middelen de filosofische waarheden die hij wil overbrengen niet overschaduwen.

• Boek 1 begint met een aanroeping tot Venus. Lucretius vereenzelvigt Venus met de liefde, de bindende kracht van Empedocles, en ook als de beschermster en moeder van het Romeinse volk. Vervolgens zet hij de belangrijkste principes van de Epicuristische kosmologie en fysica uiteen: atomisme, oneindigheid van het universum, en de verdeling van het bestaan in materie en leegte.
• Boek 2 viert de filosofie als een toevluchtsoord uit de onrust van de wereld, bevat een verklaring van atomaire beweging en vormen, en legt uit dat atomen geen secundaire attributen hebben zoals kleur en geur.
• Boek 3 opent met een eerbetoon aan Epicurus en gaat verder met het verlichten van de angst voor de dood door te bewijzen dat de geest en de ziel zowel stoffelijk als sterfelijk zijn. “Nil igitur mors est ad nos. . . .” (“Daarom is de dood niets voor ons.”)
• Boek 4 bevat verzen over de kunst van de didactische poëzie en een uitleg van Epicurus’ theorie van visie en sensatie. De conclusie is een van Lucretius’ grootste verspassages, waarin de biologie en psychologie van de seksuele liefde worden geanalyseerd.
• Boek 5 is gewijd aan Epicuristische kosmologie en sociologie. Lucretius spreekt over de stadia van het leven op aarde, en de oorsprong en ontwikkeling van de beschaving. Dit boek bevat een beroemde evolutietheorie over de ontwikkeling en het uitsterven van levensvormen.
• Boek 6 bevat enkele van Lucretius’ grootste dichtwerken. Lucretius verklaart meteorologische en geologische verschijnselen en bevat levendige beschrijvingen van onweer, bliksem, en vulkaanuitbarstingen. Het gedicht eindigt met het verhaal van de grote plaag van Athene (430 v. Chr.), en is duidelijk onvoltooid.

Invloed op Filosofie en Wetenschap

Lucretius maakt duidelijk dat hij met zijn werk de filosofie van Epicurus wil uiteenzetten. Hem wordt toegeschreven dat hij het oorspronkelijke wereldbeeld van Epicurus heeft verduidelijkt en inhoud en diepgang heeft gegeven. De meeste originele werken van de vroege Epicuristen zijn verloren gegaan, en daarmee ook veel details van hun kosmologie. De overgebleven fragmenten van hun werk bieden slechts aanwijzingen voor hun denken, maar De Rerum Natura geeft een diepgaande uitleg van de ideeën van Epicurus en biedt bewijzen en voorbeelden uit de natuurlijke wereld. Lucretius is verantwoordelijk voor het behoud en de overdracht van het Epicurisme als een levensvatbaar denksysteem. De ideeën over evolutie die in het laatste boek naar voren worden gebracht, waren een unieke bijdrage van hemzelf.

In zijn gedicht vermijdt Lucretius bovennatuurlijke verklaringen van natuurverschijnselen en probeert hij in plaats daarvan wetenschappelijke wetten en processen te ontdekken. In sommige gevallen leidt zijn vasthouden aan bepaalde Epicuristische principes, zoals de geldigheid van onze zintuiglijke waarnemingen, hem tot een aantal onrealistische conclusies, zoals dat de maan eigenlijk een kleine schijf is die precies zo groot is als hij met het blote oog lijkt te zijn.

Aan het eind van de eerste eeuw v. Chr. werd De Rerum Natura zelden gelezen en was Lucretius zo goed als onbekend. Het terugvinden van zijn verloren manuscript in de vijftiende eeuw was een stimulans voor de Renaissance wetenschappers en filosofen van de zestiende en zeventiende eeuw. Het Griekse concept van atomisme en het idee van het heelal als een geïntegreerd geheel droegen bij tot de ontwikkeling van de moderne wetenschappelijke theorie. De invloed van Lucretius op de vroegmoderne filosofie blijkt uit het werk van Pierre Gassendi (1592-1655).

Aangenaam is het, wanneer over de grote zee de winden de wateren doen schudden, om vanaf de kust neer te blikken op de beproevingen van anderen; niet omdat het zien van andere mensen die worstelen ons lief is, maar omdat het feit dat wij zelf vrij zijn van dergelijke kwalen ons aangenaam lijkt. Aangenaam is het ook om grote legers te zien strijden op een vlakte, als we zelf geen deel hebben aan hun gevaar. Maar niets is zo fijn als een verheven heiligdom van de geest, goed versterkt met de leer van de wijzen, waar we kunnen neerkijken op anderen die struikelen, vergeefs zoekend naar het ware pad van het leven. . . . (2. 1-10)

• Bergson, Henri. De Filosofie der Poëzie: de Gernius van Lucretius. Philosophical Library, 1959.
• Latham, R. E. (trans.) en John Godwin (inleiding en aantekeningen). Over de aard der dingen. Penguin herziene editie, 1994.
• Lucretius. 1971. De Rerum Natura Boek III. Cambridge University Press. Gecorrigeerde herdruk, 1984.
• Sedley, David N. Lucretius and the Transformation of Greek Wisdom. Cambridge University Press. Nieuwe editie, 2003.
• West, David Alexander. De beeldspraak en poëzie van Lucretius. University of Oklahoma Press, 1994.

Alle links opgehaald 2 augustus 2018.

• Lucretius (ca. 99-c. 55 v. Chr.) Internet Encyclopedia of Philosophy
• On The Nature Of Things Project Gutenberg
• Lucretius Stanford Encyclopedia of Philosophy

General Philosophy Sources

• Stanford Encyclopedia of Philosophy
• Paideia Project Online
• The Internet Encyclopedia of Philosophy
• Project Gutenberg