Vroeg leven en opleidingEdit

Nadia Boulanger werd op 16 september 1887 in Parijs geboren als dochter van de Franse componist en pianist Ernest Boulanger (1815-1900) en zijn vrouw Raissa Myshetskaja (1856-1935), een Russische prinses, die afstamde van St. Mikhail Tchernigovsky.

Ernest Boulanger had gestudeerd aan het Parijse Conservatorium en won in 1835 op 20-jarige leeftijd de begeerde Prix de Rome voor compositie. Hij schreef komische opera’s en toneelmuziek, maar was het meest bekend om zijn koormuziek. Hij verwierf faam als dirigent van koorgroepen, leraar zang en lid van jury’s voor koorwedstrijden. Na jaren van afwijzing, werd hij in 1872 benoemd aan het Parijse Conservatorium als professor in de zang.

Raissa kwalificeerde zich als huisleraar (of gouvernante) in 1873. Volgens Ernest ontmoetten hij en Raissa elkaar in Rusland in 1873, en zij volgde hem terug naar Parijs. Ze kwam in 1876 bij hem zangles nemen aan het Conservatorium, en ze trouwden in Rusland in 1877.Ernest en Raissa kregen een dochter, Ernestine Mina Juliette, die als baby stierf voordat Nadia werd geboren op haar vaders 72ste verjaardag.

Tijdens haar jonge jaren, hoewel beide ouders zeer actief waren op muzikaal gebied, raakte Nadia van streek bij het horen van muziek en verstopte zich tot het ophield. In 1892, toen Nadia vijf was, werd Raissa opnieuw zwanger. Tijdens de zwangerschap veranderde Nadia’s reactie op muziek drastisch. “Op een dag hoorde ik een brandbel. In plaats van te huilen en me te verstoppen, haastte ik me naar de piano en probeerde de klanken na te bootsen. Mijn ouders waren verbaasd.” Hierna besteedde Boulanger veel aandacht aan de zanglessen die haar vader gaf, en begon ze de grondbeginselen van de muziek te bestuderen.

Haar zus, genaamd Marie-Juliette Olga maar bekend als Lili, werd geboren in 1893, toen Nadia zes was. Toen Ernest Nadia thuisbracht van het huis van hun vrienden, voordat ze haar moeder of Lili mocht zien, liet hij haar plechtig beloven dat ze verantwoordelijk zou zijn voor het welzijn van de nieuwe baby. Hij drong er bij haar op aan deel te nemen aan de zorg voor haar zusje.

Vanaf haar zevende studeerde Nadia hard ter voorbereiding op haar toelatingsexamen voor het Conservatorium, door hun lessen bij te wonen en privé-lessen te nemen bij haar leraren. Lili bleef tijdens deze lessen vaak in de kamer zitten en luisterde rustig mee.

In 1896 ging de negenjarige Nadia naar het Conservatorium. Ze studeerde er met Fauré en anderen. Ze werd derde in de solfègewedstrijd van 1897, en werkte vervolgens hard om in 1898 de eerste prijs te winnen. Ze kreeg privé-les van Louis Vierne en Alexandre Guilmant. In deze periode kreeg ze ook godsdienstonderricht om een oplettend katholiek te worden, en op 4 mei 1899 deed ze haar eerste communie. Het katholieke geloof bleef de rest van haar leven belangrijk voor haar.

In 1900 overleed haar vader Ernest, en geld werd een probleem voor het gezin. Raissa had een extravagante levensstijl, en de royalty’s die ze ontving van uitvoeringen van Ernest’s muziek waren onvoldoende om permanent van te leven. Nadia bleef hard werken aan het Conservatorium om lerares te worden en bij te kunnen dragen aan het levensonderhoud van haar familie.

In 1903 won Nadia de eerste prijs harmonie van het Conservatorium; ze bleef nog jaren studeren, hoewel ze geld begon te verdienen met orgel- en piano-uitvoeringen. Zij studeerde compositie bij Gabriel Fauré en bij de concoursen van 1904 werd zij eerste in drie categorieën: orgel, accompagnement au piano en fuga (compositie). Bij haar examen accompagnement ontmoette Boulanger Raoul Pugno, een vermaard Frans pianist, organist en componist, die zich vervolgens voor haar carrière interesseerde.

In de herfst van 1904 begon Nadia les te geven vanuit het appartement van de familie, aan de Rue Ballu 36. Naast de privé-lessen die zij daar gaf, begon Boulanger op woensdagmiddag groepslessen in analyse en vista te geven. Zij zette deze bijna tot haar dood voort. Deze lessen werden gevolgd door haar beroemde “at homes”, salons waar studenten zich konden mengen met professionele musici en Boulanger’s andere vrienden uit de kunsten, zoals Igor Stravinsky, Paul Valéry, Fauré, en anderen.

BeroepslevenEdit

Na het verlaten van het Conservatorium in 1904 en voor de vroegtijdige dood van haar zuster in 1918, was Boulanger een fervent componist, aangemoedigd door zowel Pugno als Fauré. Caroline Potter schrijft in The New Grove Dictionary of Music and Musicians over Boulanger’s muziek: “Haar muzikale taal is vaak zeer chromatisch (hoewel altijd tonaal gebaseerd), en Debussy’s invloed is duidelijk”. Haar doel was om de Eerste Grand Prix de Rome te winnen, zoals haar vader had gedaan, en ze werkte daar onvermoeibaar aan, naast haar toenemende verplichtingen als docent en uitvoerend musicus. In 1906 stuurde zij voor het eerst werk in voor de jurering, maar kwam niet verder dan de eerste ronde. In 1907 ging zij door naar de eindronde, maar won opnieuw niet.

Eind 1907 werd zij aangesteld als docente elementaire piano en accompagnement au piano aan het pas opgerichte Conservatoire Femina-Musica. Ook werd ze aangesteld als assistente van Henri Dallier, de hoogleraar harmonie aan het Conservatoire.

In de Prix de Rome van 1908 baarde Boulanger opzien door een instrumentale fuga in te zenden in plaats van de vereiste vocale fuga. Het onderwerp werd opgepikt door de nationale en internationale kranten, en werd pas opgelost toen de Franse Minister van Publieke Voorlichting verordonneerde dat Boulanger’s werk alleen op zijn muzikale merites moest worden beoordeeld. Ze won de tweede Grand Prix voor haar cantate, La Sirène.

In 1908, naast het uitvoeren van pianoduetten in openbare concerten, werkten Boulanger en Pugno samen aan het componeren van een liederencyclus, Les Heures claires, die goed genoeg werd ontvangen om hen aan te moedigen samen te blijven werken. Boulanger hoopte nog steeds op een Grand Prix de Rome en deed mee aan de wedstrijd van 1909, maar slaagde er niet in een plaats in de eindronde te bemachtigen. Later dat jaar maakte haar zus Lili, die toen zestien was, aan de familie bekend dat zij componiste wilde worden en zelf de Prix de Rome zou winnen.

In 1910 werd Annette Dieudonné leerlinge van Boulanger, waar zij veertien jaar lang mee door zou gaan. Na haar studie begon zij de leerlingen van Boulanger de grondbeginselen van de muziek en de solfège bij te brengen. Zij was Boulanger’s goede vriendin en assistente voor de rest van haar leven.

Boulanger woonde de première bij van Diaghilev’s ballet De Vuurvogel in Parijs, met muziek van Stravinsky. Ze herkende onmiddellijk het genie van de jonge componist en begon een levenslange vriendschap met hem.

In april 1912 maakte Nadia Boulanger haar debuut als dirigent, als leider van het orkest van de Société des Matinées Musicales. Ze voerden haar cantate La Sirène uit 1908 uit, twee van haar liederen, en Pugno’s Concertstück voor piano en orkest. De componist speelde als solist.

Met de komst van de oorlog in Europa in 1914, werden de openbare programma’s beperkt, en Boulanger moest haar optreden en dirigeren op een laag pitje zetten. Ze bleef privé les geven en Dallier assisteren aan het Conservatorium. Nadia werd betrokken bij Lili’s groeiende oorlogswerk, en tegen het einde van het jaar hadden de zusters een omvangrijke liefdadigheidsinstelling opgericht, het Comité Franco-Américain du Conservatoire National de Musique et de Déclamation. Het verstrekte voedsel, kleding, geld, brieven van thuis, enz. aan soldaten die voor de oorlog musici waren geweest.

Verzwakt door haar werk tijdens de oorlog, begon Lili aan een slechte gezondheid te lijden. Ze stierf in maart 1918.

Het leven na Lili’s dood, 1918-21Edit

Nadia worstelde met de dood van haar zus en volgens Jeanice Brooks, “was de dichotomie tussen privé verdriet en publieke kracht sterk kenmerkend voor Boulanger’s gemoedstoestand in de onmiddellijke nasleep van de Eerste Wereldoorlog. Schuldgevoel over het overleven van haar getalenteerde broer en zus lijkt te hebben geleid tot de vastberadenheid om Lili’s dood te verdienen, die Nadia als een verlossend offer zag, door zich op het werk en de huishoudelijke verantwoordelijkheid te storten: zoals Nadia in januari 1919 in haar agenda schreef: ‘Ik leg dit nieuwe jaar voor je neer, mijn kleine geliefde Lili – moge het mij mijn plicht jegens jou zien vervullen – zodat het minder verschrikkelijk is voor Moeder en dat ik op je probeer te lijken.

In 1919 gaf Boulanger meer dan twintig concerten, waarbij ze vaak haar eigen muziek en die van haar zuster programmeerde. Omdat het Conservatoire Femina-Musica tijdens de oorlog was gesloten, richtten Alfred Cortot en Auguste Mangeot in Parijs een nieuwe muziekschool op, die later dat jaar werd geopend, de École normale de musique de Paris. Boulanger werd door Cortot uitgenodigd om lid te worden van de school, waar zij uiteindelijk les ging geven in harmonie, contrapunt, muziekanalyse, orgel en compositie.

Mangeot vroeg Boulanger ook om artikelen met muziekkritiek te leveren aan zijn krant Le Monde Musical, en ze leverde de rest van haar leven af en toe artikelen voor deze en andere kranten, hoewel ze zich nooit op haar gemak voelde om haar meningen op deze manier voor het nageslacht vast te leggen.

In 1920 begon Boulanger weer te componeren, en schreef een serie liederen op tekst van Camille Mauclair. In 1921 trad zij op tijdens twee concerten ter ondersteuning van de rechten van de vrouw, waarbij in beide gevallen muziek van Lili op het programma stond. Later in haar leven beweerde ze nooit betrokken te zijn geweest bij het feminisme, en dat vrouwen geen stemrecht zouden moeten hebben omdat ze “niet over de nodige politieke verfijning beschikten.”

Amerikaanse School te Fontainebleau, 1921-1935Edit

In de zomer van 1921 werd in Fontainebleau de Franse Muziekschool voor Amerikanen geopend, met Boulanger op het programma vermeld als hoogleraar harmonie. Haar goede vriend Isidor Philipp leidde de piano-afdelingen van zowel het Parijse Conservatorium als de nieuwe Fontainebleau School en was een belangrijke trekpleister voor Amerikaanse studenten. Zij nam de gewoonte aan, die zij de rest van haar leven zou behouden, om de beste studenten in een weekend in haar zomerresidentie te Gargenville uit te nodigen voor lunch en diner. Onder de studenten die het eerste jaar in Fontainebleau aanwezig waren, was Aaron Copland.

Boulanger’s onophoudelijke schema van lesgeven, optreden, componeren, brieven schrijven enz. begon zijn tol te eisen op haar gezondheid; ze had regelmatig migraine en kiespijn. Ze stopte met haar werk als critica voor Le Monde musical, omdat ze de vereiste concerten niet meer kon bijwonen. Om in het levensonderhoud van haar en haar moeder te voorzien, legde zij zich toe op het lesgeven. Dit was haar meest lucratieve bron van inkomsten. Fauré dacht dat ze zich vergiste door te stoppen met componeren, maar ze zei tegen hem: “Als er één ding is waar ik zeker van ben, dan is het dat ik waardeloze muziek heb geschreven.”

In 1924 regelden Walter Damrosch, Arthur Judson en de New York Symphony Society dat Boulanger tegen het eind van het jaar een tournee door de VS zou maken. Ze vertrok op kerstavond op het Cunard vlaggenschip RMS Aquitania. Het schip arriveerde op oudejaarsavond in New York na een zeer ruwe overtocht. Tijdens deze tournee voerde ze solo-orgelwerken uit, stukken van Lili, en gaf ze de première van Copland’s nieuwe Symfonie voor orgel en orkest, die hij voor haar had geschreven. Op 28 februari 1925 keerde zij naar Frankrijk terug.

Later dat jaar benaderde Boulanger de uitgeverij Schirmer met de vraag of deze geïnteresseerd zou zijn in het uitgeven van haar methoden om kinderen muziekles te geven. Toen dit niets opleverde, staakte zij haar pogingen om over haar ideeën te schrijven.

Gershwin bezocht Boulanger in 1927 en vroeg om lessen in compositie. Ze spraken een half uur met elkaar, waarna Boulanger aankondigde: “Ik kan je niets leren.” Dit opvatten als een compliment, herhaalde Gershwin het verhaal vele malen.

De Grote Depressie verhoogde de sociale spanningen in Frankrijk. Daags na de Stavisky rellen in februari 1934, en in het midden van een algemene staking, hervatte Boulanger het dirigeren. Ze maakte haar Parijse debuut met het orkest van de École normale in een programma van Mozart, Bach, en Jean Françaix. Boulanger’s privé-lessen gingen door; Elliott Carter herinnerde zich dat studenten die door de rellen Parijs niet durfden te doorkruisen alleen maar lieten zien dat ze “muziek niet serieus genoeg namen”. Tegen het eind van het jaar dirigeerde ze het Orchestre Philharmonique de Paris in het Théâtre des Champs-Élysées met een programma van Bach, Monteverdi en Schütz.

Haar moeder Raissa overleed in maart 1935, na een lange aftakeling. Dit bevrijdde Boulanger van een deel van haar banden met Parijs, die haar hadden verhinderd om les te geven in de Verenigde Staten.

Touren en opnemenEdit

In 1936 verving Boulanger Alfred Cortot in een aantal van zijn piano masterclasses, waarbij ze de studenten coachte in Mozart’s klavierwerken. Later in het jaar reisde ze naar Londen om haar lecture-recitals voor de BBC uit te zenden, en om werken van o.a. Schütz, Fauré en Lennox Berkeley te dirigeren. Bekend als de eerste vrouw die het Londens Philharmonisch Orkest dirigeerde, werd zij geprezen voor haar optredens.

Boulanger’s lang gekoesterde passie voor Monteverdi culmineerde in haar opname van zes platen met madrigalen voor HMV in 1937. Dit bracht zijn muziek bij een nieuw, breder publiek. Niet alle recensenten keurden haar gebruik van moderne instrumenten goed.

Toen Hindemith zijn The Craft of Musical Composition publiceerde, vroeg Boulanger hem toestemming om de tekst in het Frans te vertalen, en om haar eigen commentaar toe te voegen. Hindemith heeft nooit op haar aanbod gereageerd. Nadat hij uit Nazi-Duitsland naar de Verenigde Staten was gevlucht, bespraken ze de zaak niet meer.

Laat in 1937 keerde Boulanger terug naar Groot-Brittannië om voor de BBC uit te zenden en haar populaire lecture-recitals te geven. In november werd zij de eerste vrouw die een compleet concert dirigeerde van de Royal Philharmonic Society in Londen, met onder andere het Requiem van Fauré en de Amor (Lamento della ninfa) van Monteverdi. Over haar concerten schreef Mangeot,

Zij gebruikt nooit een dynamisch niveau dat luider is dan mezzo-forte en zij schept genoegen in versluierde, murmelende sonoriteiten, waaruit zij niettemin een grote uitdrukkingskracht put. Ze regelt haar dynamische niveaus zo dat ze nooit fortissimo nodig heeft …

In 1938 keerde Boulanger terug naar de VS voor een langere tournee. Ze had geregeld dat ze een reeks lezingen zou geven aan Radcliffe, Harvard, Wellesley en de Longy School of Music, en dat ze zou uitzenden voor NBC. Tijdens deze tournee werd zij de eerste vrouw die het Boston Symphony Orchestra dirigeerde. In haar drie maanden daar gaf zij meer dan honderd lecture-recitals, recitals en concerten, waaronder de wereldpremière van Stravinsky’s Dumbarton Oaks Concerto. In die tijd werd ze gezien door de Amerikaanse beeldhouwster Katharine Lane Weems die in haar dagboek noteerde: “Haar stem is verrassend diep. Ze is vrij slank met een uitstekend figuur en fijne gelaatstrekken, Haar huid is delicaat, haar haar licht grijzend, ze draagt een pince-nez en gesticuleert als ze opgewonden raakt te praten over muziek.”

HMV bracht nog twee Boulanger platen uit in 1938: het Piano Concerto in D van Jean Françaix, dat ze dirigeerde; en de Brahms Liebeslieder Waltzes, waarin zij en Dinu Lipatti de duopianisten waren met een vocaal ensemble, en (opnieuw met Lipatti) een selectie van de Brahms Waltzes, Op. 39 voor piano vierhandig.

Tijdens Boulanger’s tournee door Amerika het jaar daarop werd zij de eerste vrouw die het New York Philharmonic Orchestra in Carnegie Hall, het Philadelphia Orchestra en het Washington National Symphony Orchestra dirigeerde. Ze gaf 102 lezingen in 118 dagen door de VS.

Tweede Wereldoorlog en emigratie, 1940-45Edit

Toen de Tweede Wereldoorlog dreigde, hielp Boulanger haar studenten Frankrijk te verlaten. Ze maakte plannen om dat zelf ook te doen. Stravinsky voegde zich bij haar in Gargenville, waar ze wachtten op nieuws over de Duitse aanval op Frankrijk. Wachtend om Frankrijk te verlaten tot het laatste moment voor de invasie en bezetting, kwam Boulanger aan in New York (via Madrid en Lissabon) op 6 november 1940.Na haar aankomst reisde Boulanger naar de Longy School of Music in Cambridge om lessen te geven in harmonie, fuga, contrapunt en geavanceerde compositie. In 1942 begon zij ook les te geven aan het Peabody Conservatorium in Baltimore. Haar lessen omvatten muziekgeschiedenis, harmonie, contrapunt, fuga, orkestratie en compositie.

Later leven in Parijs, 1946-79Edit

Eind 1945 verliet zij Amerika en keerde in januari 1946 terug naar Frankrijk. Daar aanvaardde zij de betrekking van hoogleraar accompagnement au piano aan het Parijse Conservatorium. In 1953 werd zij benoemd tot algemeen directeur van de school van Fontainebleau. Als oude vriendin van de familie (en officieel kapelmeester van de Prins van Monaco) werd Boulanger gevraagd de muziek te organiseren voor het huwelijk van Prins Rainier van Monaco en de Amerikaanse actrice Grace Kelly, in 1956. In 1958 keerde ze terug naar de VS voor een tournee van zes weken. Zij combineerde het uitzenden, het geven van lezingen en het maken van vier televisiefilms.

Ook in 1958 werd zij erelid van Sigma Alpha Iota, de internationale vrouwenmuziekvereniging, door het Gamma Delta chapter van de Crane School of Music in Potsdam, New York.

In 1962 maakte zij een tournee door Turkije, waar zij concerten dirigeerde met haar jonge protégée Idil Biret. Later dat jaar werd ze uitgenodigd in het Witte Huis van de Verenigde Staten door president John F. Kennedy en zijn vrouw Jacqueline, en in 1966 werd ze uitgenodigd in Moskou om jury te zijn voor het Internationale Tsjaikovski Concours, voorgezeten door Emil Gilels. Toen ze in Engeland was, gaf ze les aan de Yehudi Menuhin School. Ook gaf zij lezingen aan het Royal College of Music en de Royal Academy of Music, die alle werden uitgezonden door de BBC.

Haar gezichtsvermogen en gehoor begonnen tegen het einde van haar leven te verslechteren. Op 13 augustus 1977, voor haar 90ste verjaardag, kreeg zij een verrassingsfeestje in de Engelse Tuin van Fontainebleau. De kok van de school had een grote taart klaargemaakt, met daarop de inscriptie: “1887-Happy Birthday to you, Nadia Boulanger-Fontainebleau, 1977”. Toen de taart geserveerd werd, verlichtten 90 kleine witte kaarsjes die op de vijver dreven de omgeving. Boulanger’s toenmalige protégé, Emile Naoumoff, voerde een stuk uit dat hij voor de gelegenheid had gecomponeerd. Boulanger werkte bijna tot haar dood in 1979 in Parijs. Zij ligt begraven op het kerkhof van Montmartre, samen met haar zuster Lili en hun ouders.