Vandaag, 27 mei 2020, wordt John Barth 90 jaar. Dat de man het zo ver heeft geschopt, tijdens zo’n druk seizoen voor de Reaper, is op zich misschien al nieuwswaardig. Maar op een andere manier is hij al een geest. Zijn hoogtijdagen gaan terug tot 1960, en De Sot-Weed Factor – zijn derde roman in vijf jaar. Sot-Weed herschiep koloniaal Amerika als een woeste klucht, en gaf zo een kick-start aan het culturele gekonkel van dat decennium. In ’68 werd Barths fictie bijna psychedelisch, in zijn verhalenbundel Lost in the Funhouse. Het titelstuk zit vol trucs met de stem, typologie, en meer, en het blijft zijn bekendste werk (hoewel, helaas, op grote schaal verkeerd gelezen). Maar bijna niemand merkte zijn meest recente fictie op, de korte roman Every Third Thought uit 2011. Los Angeles Review of Books bracht een lang encomium; voor de rest was verwaarlozing de regel.
Zoals het al vele seizoenen is geweest. Barths vroegere prestaties vormen een keerpunt voor de fictie van het land, een mijlpaal in wat bekend staat als het postmodernisme. Sindsdien is zijn carrière echter ten prooi gevallen aan een miskende consensus. Als Barth al ter sprake komt, wordt hij tegenwoordig afgedaan als iemand die rond 1973 zijn langste tijd gehad heeft. Dat jaar won hij de National Book Award voor Chimera, maar deze eer, zo luidt het argument, was meer voor Lifetime Achievement. Hoewel nauwelijks de 40 gepasseerd, had de auteur zijn Po-mojo verloren. Als je het de nee-zeggers vraagt, was elk boek daarna in het beste geval grootheidswaanzin en in het slechtste geval… zie George Steiner’s hatchet job over LETTERS, 1979, in The New Yorker.
In de jaren ’80 en ’90 sloten de meeste kritische podia zich bij de aanval aan. Toegegeven, ik generaliseer. William Gass plaatste Barth op hetzelfde niveau als James Joyce, in zijn Paris Review interview. Letters had zeker zijn bewonderaars, en in 1983 maakte Frederick Karl de roman tot het middelpunt van zijn gezaghebbende overzichtswerk, American Fictions. In ’91 kreeg Barth’s roman The Last Voyage of Somebody the Sailor een droomrecensie in de Washington Post – van Angela Carter nota bene. Voor dat boek organiseerde de uitgever een tournee, en de lezing die ik bijwoonde, bij Powell’s, was een uitverkochte zaal. De man bleek nog even scherp als in mijn mid-70s workshops aan Johns Hopkins. Ja, ik was zijn student, en daarnaast heb ik een paar schrijfsels gepubliceerd. Een daarvan was een schreeuw om gerechtigheid, zoals deze, in een bloemlezing op Dalkey Archive. Die pers heeft de hele Barth catalogus opnieuw uitgegeven.
Nog steeds, voor het grootste deel van 40 jaar, is het applaus voor deze auteur grotendeels ongehoord gebleven. In de Times Book Review, bijvoorbeeld, kreeg de roman die Carter zo bewonderde een harde dreun te verduren. Gore Vidal, zowel in druk als op TV, bleef volhouden dat Barth “verbazingwekkend saai” was. Om kort te gaan, de man kon geen geluk vinden. Zijn werk leed er slechter onder dan dat van elke schrijver die zijn voorbeeld volgde. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Donald Barthelme, werd Barth een van die “die niemand meer leest.” Eerst maakte Raymond Carver hem tuttig, daarna maakte David Foster Wallace hem onhip.
Nu, het waaien van culturele winden is altijd een risico. Arthur Miller, een van onze grootste toneelschrijvers, zag al zijn latere stukken in de prullenbak belanden – een vernietigende aanklacht, volgens Tony Kushner, tegen het kritische establishment. Voor mij lijkt het geval van de latere Barth er verdacht veel op. Erger nog, het verdoezelt het eigenlijke hoogtepunt van zijn verhaal. Deze romans zijn rommelig met de ruwe materialen van het 20e-eeuwse leven. Maryland’s nare vorm van racisme, bijvoorbeeld, komt vaak aan het licht.
Dat klopt: het hoogtepunt is niet datgene waar de meeste mensen naar verwijzen. Zeker, Barths eerdere prestaties blijven ijkpunten. Maar hoewel een fictie als “Dunyazadiad” uit Chimera een doorbraak was, is dat een ander soort triomf dan simpelweg de ene fantastische roman na de andere produceren. Dat laatste is ook geen geringe prestatie, zeker niet als de reeks zich uitstrekt tot in de zestiger jaren van de auteur. In Barth’s geval zijn er drie latere ficties die het verdienen gevierd te worden: eerst LETTERS, dan The Tidewater Tales, 1987, en tenslotte Last Voyage.
In deze twaalf jaar kwam er ander werk, net als in de jaren na Last Voyage. Wat dat alles betreft beperk ik mij echter tot twee korte observaties, beide ingegeven door zijn geselecteerde non-fictie The Friday Book (1984). Ten eerste, die veertig stukken bevatten slechts één kort interview. Dat was ook niet met de prestigieuze Paris Review; Barth wees ze herhaaldelijk af, en toen hij eindelijk toestemde, kortte hij het gesprek bij elke passage in. Hij hield nooit van de Q-&-A, hoewel iedereen die hem gehoord heeft kan getuigen van zijn minzame intelligentie, en dus deed hij het zonder het promotiemiddel waar de meeste schrijvers van afhankelijk zijn. Ten tweede bevat Friday zijn eenzame verdediging van zijn werk, “The Poetry and Prose of It All.” Als dit stuk een worstelaar was, zou het een geweldige takedown hebben. De manier waarop het critici op de mat slaat, doet je afvragen wat er gebeurd zou zijn als deze auteur, à la Joyce Carol Oates, vaker had teruggeslagen.
Maar over het algemeen liet hij zijn latere meesterwerken voor zichzelf spreken. Hij liet ze hun eigen weg gaan, op de Chesapeake. Onlangs dwong Barths gezondheid hem naar Florida te verhuizen, maar voor hem zijn de wateren van Maryland net zo belangrijk als Combray voor Proust. Niet dat de jonge “Jack” iets van Marcels voorrecht genoot. Barth had een Depressie jeugd, tussen redneck oystermen en boeren. Voor zijn opleiding was hij afhankelijk van studiebeurzen, en voor zijn levensonderhoud van lesgeven. Deze drie verhalen zijn dus net zo doordrongen van zorgen over de huur als van de rijpe modder. Onder de elementen van de autobiografie is echter vooral de passie van de auteur voor zeilen te vinden. Menig plotwending draait ofwel om de uitdagingen van de navigatie (zoveel manieren om te verdrinken!) of om de toenemende bedreigingen voor het ecosysteem van de Chesapeake.
*
Om het anders te zeggen, deze romans zijn rommelig met de ruwe materialen van het 20e-eeuwse leven. In Maryland komt bijvoorbeeld vaak het nare racisme aan het licht. Dus terwijl de teksten de normen van het vertellen van verhalen, “experimenteel”, is het verkeerd om te beschouwen het experiment het hele punt. Dan zie je door de bomen het bos niet meer. De verhalen schetsen eerder drukke sociale portretten: de economie, de generatiestrijd, en meer. Geen wonder dat het kortste boek, Last Voyage, bijna 600 pagina’s telt.
LETTERS is het langste en meest complexe. Te midden van de globetrotting en eeuw-hoppen, een verhaallijn sluit zich aan bij Napoleon’s gedoemde invasie van Rusland, en de echo van Oorlog en Vrede lijkt passend. Net als in Tolstojs opus lopen in Barths boek geschiedenis en fictie door elkaar. De epistolaire vorm, in brieven die circuleren tussen zeven hoofdrolspelers, belichaamt de verwarring van de verstrijkende tijd. Zowel de personages als de lezer raken de weg kwijt, en hoewel er altijd weer duidelijkheid komt, moet er opnieuw over worden nagedacht en moeten de zaken opnieuw worden bekeken. Maakt dit de roman “moeilijk”? Misschien, maar het is ook spot-on mimesis.
De huidige actie speelt zich af in de lente en zomer van 1969, wanneer er luid wordt gesproken over een “tweede Amerikaanse Revolutie.” Verschillende brieven vermelden de militante H. Rap Brown, die verklaarde: “Geweld is zo Amerikaans als kersentaart” – in Cambridge, MD. Hoewel de roman af en toe een toevluchtsoord biedt, geldt hij over het algemeen als Barths meest gewelddadige. De eerste grote scène betreft de poging om een brug op te blazen, fataal voor een misleide jonge Afro-Amerikaan. De tegenstribbelende held van het boek, een ouder wordende advocaat, noteert de “catalogus van verschrikkingen” die op de loer ligt in een kaart van de Chesapeake: “Kustbombardement… gebied. U.S. Navy… Long-range and aerial machine-gun firing….”
Barths vroegere prestaties vormen een waterscheiding voor de fictie van het land, een mijlpaal in wat bekend staat als het postmodernisme. Sindsdien is zijn carrière echter ten prooi gevallen aan een miskende consensus.
Voor een lezer vormen de episodes die zich afspelen tijdens de Oorlog van 1812 misschien wel de grootste uitdaging. Deze uitloper van de Napoleontische conflicten, ook een “Tweede Revolutie”, trof de inboorlingen het hardst, en LETTERS negeert de genocide niet, net zomin als de verbranding van Washington. Maar het is allemaal gepresenteerd op een 150-jaar afstand. Het is in hedendaagse brieven, knoestig met de machinaties van lang vervlogen spionnen. De afzender is een sinistere oude radicaal, die aan zijn vervreemde zoon schrijft, en het materiaal is ontegenzeggelijk erg complex. Toch werpt het zijn eigen contrapuntische betovering. Het zet bedriegerij tegenover de kunst, moordenaars tegenover dichters. Trouwens, het doel van de vader kan niet eenvoudiger zijn. Hij zoekt naar een nieuwe band.
De drang van oudere mensen om het weer goed te maken, drijft alle protagonisten aan. De meest kleurrijke en toch kwetsbare is de Britse expat Lady Amherst, een figuur die Lessings Gouden Notitieboekje waardig is. Wat de anderen betreft, hun geschiedenis is verbonden met die van Barth, omdat ze allemaal uit zijn vorige boeken afkomstig zijn. Ook dit wekte bij de critici wrevel op, maar het is nooit een last. De achtergronden van de personages worden vlot uiteengezet. Meer dan dat, als iedereen deels fictie is, begint de onzekerheid aan de lezer te knagen. Elke brief hier dringt op het tegendeel aan, alsof de schrijver meester is over zijn of haar lot, maar toch worden ze allemaal in de versnipperaar van de geschiedenis gestopt. Ook hun natie, een veronderstelde Supernatie, begint af te brokkelen. Zo komen deze verschillende verhalen samen als een allegorie van de ijdele mens tegenover de onverbiddelijke natuur, net als in Moby Dick. Inderdaad, geen roman komt vaker ter sprake; Barth merkt zelfs op dat in alfabetische code, “1812” betekent A-H-A-B. Van zijn personages is Jerome Bray, een bewerking van Giles Goat-Boy (1966), het meest angstaanjagend. Bray is niet echt menselijk, meer “vogel of vleermuis of hommel”-of de Walvis.
Voor iets minder duister en vermanend (d.w.z. “moeilijk”), denk eens aan The Tidewater Tales. Barth heeft wel eens opgemerkt dat zijn boeken “in tweelingen” verschijnen, en de roman uit ’87 leest als de opgewekte coeval van zijn voorganger. Toegegeven, het liefdesverhaal dat de motor vormt van Tidewater, dat van Peter Sagamore en Katherine Sherritt, loopt een alarmerend risico. Man en vrouw vertrekken laat in de negende maand van Katherine’s zwangerschap om de Chesapeake te bevaren. Toch werkt de ontsnapping, en om dat te zeggen bederft het nauwelijks de plot.
Als “KSS” afloopt, gaat de roman in bijna net zoveel verschillende richtingen als de vorige. Sommige leiden naar monsters. Het is zomer 1980, met slagschepen in de Straat van Iran. Het oorlogsgepraat gaat gepaard met het alomtegenwoordige bewijs van de vervuiling van de baai, de vernietiging van het milieu houdt Tidewater meer bezig dan enige andere Barth, en zo krijgen KSS, “PS,” en anderen een huiveringwekkende “blik over de rand van de bekende wereld:” een glimp van hoe precair ons comfort is. Ze maken nerveuze grappen over “de dag des oordeels factor,” en de verkrachting van hun thuisland brengt ook verhalen over meer persoonlijke trauma’s naar boven. De broer van de vrouw, een machthebber van de GOP, had de hand in zowel haar schendingen als die van de Chesapeake. Peter probeert door zijn privé-demonen een lokaal mysterie te ontrafelen, misschien wel een CIA-moord. Zijn ontdekkingen leveren een knauw op. “De aarde,” zegt hij, “draait op een met bloed gesmeerde as.”
Niettemin kom je versterkt uit de roman. Hoewel de aanstaande ouders erkennen dat hun kleine bootjes zwak zijn, genieten ze ook van de helende kracht van het klassieke tijdverdrijf van zeelieden, het vertellen van verhalen. Katherine stelt voor dat ze hun herinneringen en speculaties “niet opschrijven”, maar alleen “vertellen en dromen, dromen en vertellen”. Tidewater gaat dus in tegen LETTERS en vervangt de stapel documenten door de mondelinge overlevering. Barth vindt zelfs ruimte voor zijn levenslange inspiratiebron Scheherazade; zij geeft de hoofdrede op een nabijgelegen conferentie over verhalen vertellen. Ook Homerus duikt op, in een tour de force vervolg op de Odyssee.
In het kort, het is de magie van midzomernacht, een sprookjesland dat gewoon voelbaar is achter de gevallen wezens die erover praten. Iedereen wroet aan het membraan tussen de werelden, en de fantasmen die ze eruit vissen zijn niet beperkt tot de literaire. De verhalen gaan vooral over de zich ontwikkelende geesten in Katherine’s buik. Deze tweeling kan er niets aan doen dat ze meeluistert, een echte pinda-galerij, maar hoewel ze over het algemeen speels zijn, maken ze zich geen illusies over de vergiftigde wereld die ze zullen erven. Aan alle kanten doemt uitroeiing op, in de vorm van een vervuilde baai of een vrouw die niet meer in staat is lief te hebben. Toch is de visie die de roman bezielt die van de Chaostheorie. De levenskracht barst overal uit.
Hij hield nooit van de Q-&-A, hoewel iedereen die hem heeft gehoord kan getuigen van zijn minzame intelligentie, en dus deed hij het zonder het promotiemiddel waar de meeste schrijvers van afhankelijk zijn.
Naarmate Barths werk rijper wordt, brengen zijn experimentele elementen ons verder weg van het gewone. Voor geschiedenis, lees LETTERS; voor het bovennatuurlijke, open de Tales. De verbeeldingsrijkdom loopt, vanuit ons huidige perspectief, duidelijk vooruit op een aantal recente werken. Zoals bijvoorbeeld Infinite Jest. Ook Wallace zwepen duizelingwekkende complicaties op, zonder zich te verontschuldigen, en halen de Amerikaanse branie onderuit. De jongere auteur had al eerder met zijn pet gestreken, in een novelle uit ’89, maar later laat Barth de sporen ervan elders na, bijvoorbeeld in Swing Time van Zadie Smith, met zijn chronologie in twee richtingen en tattletale e-mails.
In 1991 stapte The Last Voyage of Somebody the Sailor nog stoutmoediger in de richting van het surreële. De opzet maakt een fabel van de dood zelf. Simon Behler is een Baltimoreaan van “de Amerikaanse eeuw”, een ervaren zeeman die een carrière als reisschrijver heeft opgebouwd. Maar zijn werk dreigt te verdrinken, en als de roman begint, bevindt hij zich in een bizar hiernamaals. Hij is in de wereld van De Duizend Nachten & per Nacht beland, waar hij zo’n rariteit is dat de Kalief er belangstelling voor heeft. Dus begint Simon reisverhalen uit te wisselen met die bekendere zeeman, Sindbad (sic.). De twee delen verhaal na verhaal, elke reis een nieuw hoofdstuk in hun leven. Zo’n Chinese doos van vertellingen lijkt tegenwoordig misschien verwarrend, maar in het oude Bagdad was het natuurlijk de regel. Voor Simons toehoorders, de mannelijke elite van hun tijd, zijn bepaalde details van dit fabelachtige “Maryland” veel bizarder – met name de vrouwen die gelijk zijn aan de mannen.
De perspectiefwisselingen zijn zo trefzeker dat zelfs “abracadabra” een poort naar het alledaagse kan openen. Hardere waarheden duiken op temidden van de gezelligheid, en Sindbad begint minder heldhaftig te klinken, meer crimineel. En wat met de woordspeling in de archaïsche spelling van zijn naam? Heeft hij zwaar gezondigd? De onthullingen worden langzaam opgebouwd, vaak geladen met erotiek. Het drama is zo boeiend dat ik lezers die nieuw zijn voor deze auteur heb aangeraden eerst Laatste reis te proberen. Hoe dan ook, de roman onthult uiteindelijk het ergste over de oude zeehond, zijn afdaling naar incest. Nogmaals, dit te zeggen bederft niets, want wat belangrijker is, is de kennismaking met zijn volwassen dochter Yasmin, een bekwame onderhandelaar van de weinige wegen die voor haar openstaan. Yasmin zou haar vader nog naar verlossing kunnen leiden, en Simon naar een doodsverachtende metamorfose – niet anders dan wat Lady Amherst Ambrose biedt, of KSS PS.
Alledrie de romans, dat wil zeggen, draaien om een groot vrouwelijk personage. De dochter van Sindbad blijkt essentieel om de Disney uit de Duizend-Nachten te halen en de cultuur ervan te ontmaskeren als een cultuur van oneindige mannelijke vrijheid. Haar affaire met Simon laat haar iets beters zien, en in een gepijnigde en magnifieke coming-clean aan haar vaders tafel, roept Yasmin: “In de wereld hebben sommige vrouwen tenminste de vrijheid die niemand in de onze heeft.”
Dus deze late roman levert, directer dan ooit tevoren, het feministische argument dat in het hele werk van de auteur weerklank heeft gevonden. Dat argument is zeker terug te vinden in “Funhouse”, waar de fantasieën van een tiener plaatsmaken voor volwassen complexiteit, maar het definitieve vroege geval is de roman The End of the Road uit 1958. Hierin wordt een vrouw met een opleiding en diepgang, Rennie Morgan, gereduceerd tot een louter symbolisch element in de wilsstrijd tussen twee mannen. Lichamelijk mishandeld, bevrucht in een liefdeloos koppel, stervend in een mislukte abortus – het is Rennie’s verraden en starende lijk dat de wereld van de verteller doet wankelen. Critici hebben het over zijn “confrontatie met het absurde”, maar dit is een ander geval van De Blinde Mannen en De Olifant; wat hier absurd is, is menselijke wreedheid, vooral mannelijk. Daarna volgde Barth, in Sot-Weed, met de wisselvalligheden van Joan Toast. Dat hij beide tragische scheppingen tot stand bracht in het tijdperk van Mad Men (oneindige mannelijke vrijheid, iemand?) spreekt van het vermogen van deze kunstenaar om zijn tijd te overstijgen. Dat hij meer dan drie decennia later een soortgelijk drama over sekse-ongelijkheid uitwerkte, getuigt van de centrale plaats die het feminisme in zijn visie inneemt.
Maar nu heb ik het over de hele carrière van Barth. Ik ben klaar met de drie romans die ik als zijn beste zou beschouwen. Ik hoop dat mijn betoog een paar geesten heeft geopend. Ondertussen moet ik onvermijdelijk weer denken aan de seminars in Johns Hopkins. Onze workshopleider vroeg om “Jack” genoemd te worden, en onze groep leverde geen grote namen op, zoals de later afgestudeerden Mary Robison of Frederick Barthelme. Maar natuurlijk volgde ik mijn mede alumni. Ik merkte het toen Barthelme, in een stuk voor de Times Book Review, Barths aanpak beschreef als een “natuurlijke combinatie van briljantheid en vriendelijkheid”. Precies. En wat ik me herinner is Jacks hardheid. Een esthetische hardheid, een hardnekkig vasthouden aan idealen, zelfs in een kamer vol met onervaren nieuwelingen. Hij bleef ons aansporen tot iets groters dan “succes”, tot het overstijgen van louter ambacht. Het is duidelijk dat hij dezelfde norm stelde voor deze drie romans. Voor zover ik weet, in zijn tiende decennium, probeert hij het nog steeds te eren.
__________________________________
John Domini’s laatste roman is The Color Inside a Melon.
