Urodzony jako dyrektor berlińskiego zoo, Lutz Heck wydawał się przeznaczony do świata dzikiej przyrody. Ale zamiast po prostu chronić zwierzęta, Heck miał z nimi mroczny związek: polował na nie i eksperymentował na nich.
W nowym filmie The Zookeeper’s Wife (opartym na książce o tym samym tytule autorstwa Diane Ackerman), Heck jest nemezis warszawskich strażników zoo, Antoniny i Jana Żabińskich, którzy ryzykują życie, aby ukryć Żydów w klatkach, w których kiedyś trzymano zwierzęta. W sumie para ta przemyciła przez swoje zoo około 300 osób narodowości żydowskiej. Heck nie tylko miał za zadanie splądrować warszawskie zoo w poszukiwaniu zwierząt, które mogłyby zostać wysłane do Niemiec, ale pracował również nad projektem, który rozpoczął się jeszcze przed dojściem nazistów do władzy: wymyślenie natury na nowo poprzez przywrócenie do życia wymarłych gatunków.
Lutz i jego młodszy brat, Heinz, dorastali w otoczeniu zwierząt i zanurzeni w ich hodowli, zaczynając od małych stworzeń, takich jak króliki. W tym samym czasie, gdy chłopcy uczyli się więcej o tych praktykach, zoolodzy w całej Europie byli zaangażowani w debaty na temat roli człowieka w zapobieganiu wymieraniu i tworzeniu nowych gatunków.
„Zostało to zapoczątkowane przez wszelkiego rodzaju, co uznalibyśmy za dość dziwne eksperymenty. Ludzie próbowali hodować ligery i tygrysy” – mówi Clemens Driessen, badacz geografii kulturowej na Wageningen University and Research w Holandii.
Podczas gdy wyobraźnia hodowców szalała na myśl o nowych gatunkach do stworzenia, bliżej domu, żubry, znane jako żubry, wymierały na wolności. Naukowcy zaczęli zastanawiać się nad rolą ogrodów zoologicznych w utrzymaniu gatunku przy życiu – a w Niemczech, połączyć te odpowiedzi z teoriami o rzekomej „czystości” dawno minionych krajobrazów.
Czy żubry powinny być rewitalizowane przy użyciu amerykańskich żubrów jako zwierząt hodowlanych? Czy powstałe w ten sposób potomstwo nadal będzie uważane za właściwego żubra? W miarę jak dorastali, bracia Heck byli zanurzeni w tych samych pytaniach.
Według artykułu napisanego przez Driessena i współautora Jamie Lorimer, Heinz widział wyginięcie żubra jako naturalną kolej rzeczy w wyniku nadmiernych polowań plemion koczowniczych. Jego brat, z drugiej strony, coraz bardziej interesował się tym, co uważał za „pierwotną niemiecką zwierzynę łowną” – zainteresowanie coraz bardziej podzielane przez nazistów, którzy szukali powrotu do mitycznej niemieckiej przeszłości wolnej od rasowych zanieczyszczeń.
W swojej autobiografii Zwierzęta: Moja przygoda Lutz opisuje bycie zafascynowany zwierząt, które kojarzył z tej mitycznej przeszłości, zwłaszcza żubra i potężne aurochs.
Aurochs były duże, rogate bydło, które wymarły w 1627 z nadmiernego polowania i konkurencji z bydła domowego. Bracia wierzyli, że mogą odtworzyć te zwierzęta poprzez hodowlę wsteczną: wybierając istniejące gatunki bydła pod kątem odpowiedniego kształtu rogów, ubarwienia i zachowania, a następnie rozmnażając je aż do uzyskania czegoś zbliżonego do oryginalnego zwierzęcia. Było to przed odkryciem podwójnej helisy DNA, więc bracia szukali informacji o turach jedynie w znaleziskach archeologicznych i zapiskach. Wierzyli, że skoro współczesne bydło wywodzi się od tura, różne rasy bydła zawierają ślady ich bardziej starożytnej linii.
„To, co mój brat i ja musieliśmy teraz zrobić, to zjednoczyć w jednym stadzie hodowlanym wszystkie te cechy dzikiego zwierzęcia, które teraz można znaleźć tylko osobno u poszczególnych zwierząt” – napisał Heck w swojej książce. Ich plan był odwrotnością rosyjskich eksperymentów mających na celu stworzenie udomowionych lisów poprzez selektywną hodowlę – zamiast hodować do przodu z myślą o konkretnych cechach, myśleli, że mogą hodować do tyłu, aby wyeliminować te aspekty ich fenotypu, które uczyniły je udomowionymi. (Podobne eksperymenty zostały podjęte przez współczesnych naukowców mających nadzieję na ponowne stworzenie tura, a także przez naukowców próbujących odtworzyć wymarłą quaggę. Naukowcy nie zgadzają się co do tego, czy ten rodzaj de-ekstynkcji jest możliwy.)
Bracia podróżowali po kontynencie, wybierając wszystko od bydła bojowego w Hiszpanii do węgierskiego bydła stepowego, aby stworzyć swoje tury. Studiowali czaszki i malowidła jaskiniowe, aby zdecydować, jak tury powinny wyglądać, i obaj twierdzili, że udało im się ożywić tury do połowy lat 30. Ich bydło było wysokie, z dużymi rogami i agresywnymi osobowościami, zdolne do przetrwania przy ograniczonej opiece człowieka, a w czasach współczesnych nazywano je bydłem Heck. Zwierzęta były rozsiane po całym kraju, żyjąc wszędzie, od monachijskiego zoo po las na dzisiejszej granicy Polski i Rosji.
Ale pomimo wspólnego zainteresowania zoologią i hodowlą zwierząt, drogi braci bardzo się rozeszły, gdy naziści doszli do władzy. Na początku lat trzydziestych Heinz znalazł się wśród pierwszych osób internowanych w Dachau jako więzień polityczny za podejrzane członkostwo w partii komunistycznej i krótkie małżeństwo z Żydówką. Chociaż Heinz został zwolniony, było jasne, że nigdy nie będzie wielkim beneficjentem rządów nazistów, ani nie będzie popierał ich ideologii skupionej na czystości natury i środowiska.
Lutz przyłączył się do partii nazistowskiej na początku jej rządów i zyskał sobie potężnego sojusznika: Hermanna Göringa, zastępcę dowódcy Adolfa Hiltera. Tych dwóch mężczyzn połączyło wspólne zainteresowanie polowaniami i odtwarzaniem krajobrazów niemieckich przodków. Göring gromadził tytuły polityczne jak karty do gry, pełniąc jednocześnie wiele funkcji: był premierem Prus, dowódcą Luftwaffe, Mistrzem Polowania i Mistrzem Lasu Rzeszy. To właśnie na tym ostatnim stanowisku w 1938 roku nadał Lutzowi, bliskiemu przyjacielowi, tytuł Urzędu Ochrony Przyrody.
„Göring dostrzegł możliwość uczynienia z ochrony przyrody części swojego politycznego imperium”, mówi historyk środowiska Frank Uekotter. „Wykorzystał również fundusze dla swojego majątku”. Ustawa, która tworzyła rezerwaty przyrody, pozwalała na wyznaczanie pomników przyrody i usuwała ochronę praw własności prywatnej, była do rozważenia od lat, zanim naziści doszli do władzy. Gdy naziści nie byli już ograniczani kajdanami procesu demokratycznego, Göring szybko przeforsował ustawę, aby podnieść swój prestiż i promować osobiste zainteresowanie polowaniami.
Lutz kontynuował swoje eksperymenty z hodowlą wsteczną przy wsparciu Göringa, eksperymentując z tarpanami (dzikimi końmi, których stworzeni przez Hecka potomkowie istnieją do dziś) i żubrami. Stworzenia Lutza były wypuszczane w różnych lasach i rezerwatach myśliwskich, gdzie Göring mógł oddawać się swojemu pragnieniu odtworzenia mitycznych scen z niemieckiego poematu epickiego Nibelungenlied (pomyśl o niemieckiej wersji Beowulfa), w którym krzyżacki bohater Sigurd zabija smoki i inne stworzenia leśne.
„Göring miał bardzo osobliwe zainteresowanie życiem w rodzaju fantazji o noszeniu włóczni i noszeniu osobliwego ubioru”, mówi Driessen. „Miał to niesamowite połączenie dziecięcej fascynacji z potęgą morderczego kraju, który za nim stał”. W praktyce oznaczało to zagarnianie ziem od Polski, zwłaszcza rozległych, dzikich terenów Puszczy Białowieskiej, a następnie wykorzystywanie ich do tworzenia własnych rezerwatów łowieckich. Wpisywało się to w szerszą nazistowską ideologię lebensraumu, czyli przestrzeni życiowej, i powrotu do heroicznej przeszłości.
„Z jednej strony narodowy socjalizm obejmował nowoczesność i racjonalność instrumentalną; coś, co można znaleźć w nazistowskim nacisku na inżynierię, eugenikę, fizykę eksperymentalną i matematykę stosowaną” – piszą geografowie Trevor Barnes i Claudio Minca. „Z drugiej strony był inny uścisk narodowego socjalizmu: mroczna antynowoczesność, antyoświecenie. Zwyciężyła tradycja, mityczna przeszłość, irracjonalne sentymenty i emocje, mistycyzm i kulturowy esencjalizm, który łatwo przerodził się w dogmaty, uprzedzenia i wiele, wiele gorszych rzeczy.”
W 1941 roku Lutz udał się do warszawskiego zoo, aby nadzorować jego przejście w niemieckie ręce. Po wybraniu gatunków, które byłyby najbardziej wartościowe dla niemieckich ogrodów zoologicznych, zorganizował prywatną grupę myśliwską, aby pozbyć się reszty. „Tych zwierząt nie można było odzyskać z żadnego sensownego powodu, a Heck, wraz ze swoimi towarzyszami, czerpał przyjemność z ich zabijania” – pisze badaczka studiów żydowskich Kitty Millet.
Millet dostrzega złowieszczy związek z nazistowską ideologią czystości rasowej. „Założenie było takie, że naziści byli państwem przejściowym do odzyskania aryjskiej istoty” – napisała Millet w e-mailu. Aby odzyskać tę czystość rasową, mówi Millet, „natura musiała zostać przekształcona z przestrzeni zanieczyszczonej w przestrzeń nazistowską.”
Pomimo że Driessen nie widzi zbyt wielu bezpośrednich dowodów na to, że Lutz angażował się w te idee, przynajmniej w swoich opublikowanych badaniach, Lutz korespondował z Eugenem Fischerem, jednym z architektów nazistowskiej eugeniki.
Ale jego praca polegająca na tworzeniu żubrów i żubroni dla Göringa zakończyła się tak samo jak inne nazistowskie projekty. Siły alianckie zabiły dzikie zwierzęta, gdy zamknęły się na Niemców pod koniec wojny. Niektóre sztuki bydła Heck, pochodzące od tych, które przetrwały wojnę w ogrodach zoologicznych, nadal istnieją, a ich przemieszczanie się po Europie stało się źródłem kontrowersji, które odnawiają się co kilka lat. Zostały one również oznaczone jako możliwy składnik większych europejskich programów rewildingowych, takich jak ten przewidziany przez holenderską grupę konserwatorów przyrody Stichting Taurus.
Przy naukowcach takich jak Holendrzy i innych rozważających odrodzenie wymarłych dzikich zwierząt, aby pomóc w przywróceniu zaburzonych środowisk, Uekotter uważa, że rola Hecka w partii nazistowskiej może służyć jako opowieść ostrzegawcza. „Nie ma neutralnego stanowiska w kwestii wartości, gdy mówimy o środowisku. Potrzebni są partnerzy, a autorytarny reżim sprawia, że sprawy stają się nagle bardzo proste” – mówi Uekotter. „Doświadczenia nazistowskie pokazują, czym może skończyć się naiwne podążanie w tym kierunku.”
.