De Salt Lake City Temple, voltooid in 1893, is de grootste tempel van de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen.

De mormonen hebben altijd een bijzondere greep op de Amerikaanse verbeelding gehad, maar weinigen weten wie de mormonen eigenlijk zijn of wie ze beweren te zijn, en hun verhaal is een van de grote verwaarloosde Amerikaanse verhalen.

AMERICAN EXPERIENCE en FRONTLINE, twee van de meest geprezen series van PBS, bundelen hun krachten om The Mormons te presenteren, een nieuwe documentaireserie over de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen. In twee afleveringen van twee uur verkent filmmaker Helen Whitney (John Paul II: The Millennial Pope en Faith and Doubt at Ground Zero) zowel de geschiedenis als de huidige realiteit van het mormoonse geloof. Whitney kreeg ongebruikelijke toegang tot mormoonse archieven en kerkleiders, maar ook tot dissidente bannelingen, historici en geleerden binnen en buiten het geloof. “Door middel van deze film hoop ik de kijker mee te nemen naar een van de meest meeslepende en onbegrepen religies van onze tijd,” zegt Whitney.

Vrome mormonen geloven dat de 21-jarige Joseph Smith in 1827 in het stadje Palmyra, New York, een stel gouden tabletten opgroef die de kiemen van een nieuwe religie bevatten. Volgens Smith werd hij naar die plek geleid door een engel die in een visioen aan hem verscheen. “Het soort openbaring dat Joseph beschrijft is het schandaal van het mormonisme, net zoals de opstanding van Christus het schandaal van het christendom is,” legt Terryl Givens uit, de auteur van verschillende boeken over de mormoonse geschiedenis. Maar de visioenen van Smith, die naar verluidt begonnen toen hij 14 was, staan centraal in het geloof van de mormonen. “Wij verklaren onomwonden dat God de vader en zijn zoon, de Heer Jezus Christus, persoonlijk aan de jongen Joseph Smith zijn verschenen,” aldus Gordon B. Hinckley, president van de LDS. “Onze hele kracht berust op de geldigheid van dat visioen.”

The Mormons begint met de turbulente vroege geschiedenis van het mormoonse geloof, van de verbazingwekkende visioenen van Joseph Smith en de schepping van Het Boek van Mormon tot de omstreden en soms gewelddadige confrontaties van de mormonen met hun buren en de stichting en uiteindelijke opheffing van drie grote religieuze gemeenschappen in Ohio, Missouri en Illinois. “De vervolging van de Mormonen werd officieel bekrachtigd door tenminste twee verschillende staatsregeringen,” aldus Dallin Oaks, ouderling van de Mormoonse Kerk. Truman Madsen, schrijver en historicus, voegt daaraan toe: “Huisverbrandingen, verkrachtingen, mishandelingen, het afpakken van land en bezittingen – dat maakte er allemaal deel van uit, maar het was ook veroordeling op elk ander niveau, van staatshuizen tot kansels.”

“Waarom zouden ze zo gehaat zijn?” vraagt Jon Butler, hoogleraar godsdienst aan Yale. “Het heeft te maken met … angst voor onbekende persoonlijke praktijken, polygamie, angst voor onbekende geloofsovertuigingen, de angst voor macht en hiërarchie. Dachten de Mormonen echt voor zichzelf of dacht Joseph Smith voor hen?”

De geweldsspiraal bereikte een hoogtepunt in 1844 in Nauvoo, Ill., toen Smith werd gedood door een woedende menigte. Na de dood van Smith leidde Brigham Young de gelovigen over het continent naar het Grote Zoutmeer in wat het moderne Utah zou worden, nu de zetel van de mormoonse kerk.

“Mormonen hebben een zeer complexe relatie met hun eigen gevoel van vervolging,” zegt historica Sarah Barringer Gordon. “Het is niet eerlijk om te zeggen dat ze vervolging op het spel zetten. Aan de andere kant is het eerlijk om te zeggen dat het hen opwond en hen ervan overtuigde dat wat ze deden het juiste was, omdat Gods profeten nooit welkom waren in hun eigen land.”

Deel II van The Mormons gaat in op de hedendaagse realiteit van de mormoonse kerk. Whitney onderzoekt het massale zendingsprogramma, hoe de kerk de mainstream van de Amerikaanse cultuur is binnengedrongen, de fijne kneepjes van de mormoonse theologie en rituelen, en de excommunicatie van degenen die de kerkleer in twijfel trekken of de leer niet volgen.

“Homo zijn in die cultuur is meer dan de hel … ik wilde zo graag genezen worden,” zegt kunstenaar Trevor Southey. “Het gezin is het centrum van het mormonisme – het is de heilige, krachtige eenheid. … Het is een grote mislukking dat familie alleen maar familie kan zijn volgens de definitie van Ozzie en Harriet, en dat alles wat daarbuiten valt helemaal geen familie is.”

“Het enige huwelijk dat door God is goedgekeurd is dat van een man met een vrouw,” zegt Marlin Jensen, officieel LDS historicus. “In het geval van een homo, hebben ze echt geen hoop. … En een leven zonder hoop op zo’n belangrijk punt is denk ik heel moeilijk.”

De bescherming door de Mormonen van hun visie op het gezinsleven werd ook politiek. “Het ‘Equal Rights Amendment’ was bedreigend omdat het de rol van de vrouw veranderde… van een verzorgende huisvrouw die thuis bleef en voor de kinderen zorgde, naar iemand die nu zelf beslissingen kon nemen,” zegt James Clayton, hoogleraar politieke wetenschappen. Schrijfster en feministe Gloria Steinem zegt dat de betrokkenheid van de Mormonen bij de ERA-kwestie in de jaren zeventig van cruciaal belang was: “Als de Mormonen het amendement hadden gesteund, zou het zijn aangenomen. Ze waren enorm machtig in het tegenwerken ervan, omdat er bepaalde belangrijke deelstaatwetgevingen zijn die zij controleren.”

“Aan de ene kant hebben we deze lange traditie van het aanmoedigen van kennis en onderwijs, maar tegelijkertijd is er een echte anti-intellectuele inslag,” zegt Margaret Toscano, wier vraagtekens bij de status van vrouwen werden bestraft met excommunicatie. “Een mormoonse intellectueel zijn betekent dat je jezelf openstelt voor een kerkelijke rechtbank. Maar ouderling Dallin Oaks ziet het standpunt van de kerk in deze kwesties als de vervulling van een heilige plicht: “De Schriften spreken over profeten als wachters op de toren met de verantwoordelijkheid om te waarschuwen wanneer een vijand nadert,” zegt hij in de film. “De wachters op de toren zullen zeggen dat intellectualisme een gevaar is voor de kerk … en als mensen hun geloof achterlaten en strikt volgen waar de wetenschap hen heenleidt, kan dat een behoorlijk kromme weg zijn.”

The Mormons laat zien hoe de Heiligen der Laatste Dagen de afgelopen decennia zijn getransformeerd van outcasts tot mainstreamspelers in de Amerikaanse politiek en cultuur, en tot een wereldwijde religie met jaarlijks maar liefst 240.000 bekeerlingen, dankzij de inspanningen van mormoonse missionarissen. Elk jaar treden 50.000 mormoonse tieners toe tot “Gods leger” en trekken de wereld rond, van Latijns-Amerika tot Mongolië en Zimbabwe. “Je gaat,” zegt Bryan Horn, een teruggekeerde zendeling. “Papa is gegaan. Opa is gegaan. En opa, die een afstammeling is van Wilfred Woodruff, die les kreeg van Joseph Smith, ging op missie.”

De missie kan gevaarlijk zijn; zendelingen zijn ontvoerd, gemarteld en gedood. Deze smeltkroes kan de zendelingen voor de rest van hun leven een diepgaande geestelijke kracht geven. “Dat was echt het moment waarop mijn hoop en mijn tedere geloof veranderden in iets heel stevigs, dat de basis is geweest voor de rest van mijn leven”, zegt Jensen. “Dus als mensen zeggen: ‘Hoe was je missie?’ Dan zeg ik: ‘Het was alles. Want ik ben sindsdien nooit meer dezelfde geweest.”