Wat is een “levend fossiel”? Met deze term wordt gewoonlijk een organisme aangeduid dat meer lijkt op zijn voorouders in het fossielenbestand dan op hedendaagse organismen, en dat niet nauw verwant is aan een nog levende soort. Levende fossielen evolueren meestal traag, en kunnen dus miljoenen jaren lang grotendeels onveranderd lijken te zijn gebleven. Deze wezens hebben vaak unieke eigenschappen die hen ongewoon maken onder de andere leden van het dierenrijk.

Ongetwijfeld het beroemdste levende fossiel is de coelacanth (spreek uit SEE-LA-CANTH). Lange tijd was deze groep vissen alleen bekend van fossiele resten en men dacht dat ze uitgestorven waren rond dezelfde tijd als de meeste dinosauriërs, ongeveer 65 miljoen jaar geleden. Toen, in 1938, werd een levende coelacanth gevangen voor de kust van Zuid-Afrika. Sindsdien zijn er nog veel meer gevonden, en in 1999 werd zelfs een tweede soort beschreven. Coelacanthen bezitten vele interessante kenmerken die bij de meeste andere vissen niet voorkomen, waaronder een tweede, kleinere staartvin die tussen de bovenste en de onderste helft van de eerste staart tevoorschijn komt, en armachtige vinnen die hen identificeren als behorend tot de zogenaamde “kwabvinnige vissen”. Tegenwoordig behoren bijna alle beenvissen tot de groep van de straalvinnigen, maar de coelacanths en enkele andere levende vissen zijn de laatste overblijfselen van de primitievere lobbenvinnigen. Waar is de rest van de lobbenvinnige vissen gebleven? Vele zijn uitgestorven, maar andere zijn gewoon geëvolueerd. Men denkt zelfs dat zij de directe voorouders zijn van alle tetrapoden – een groep die alle reptielen, vogels en zoogdieren omvat… en ja, daar vallen ook de mensen onder!

Horseshoe Crab	Coelacanth

De coelacanth mag dan het beroemdste levende fossiel zijn, het is lang niet het enige. Aan de ongewervelde kant van de wereld, is er de degenkrab. Ondanks hun naam zijn deze vreemde, in zee levende geleedpotigen nauwer verwant aan spinnen en schorpioenen dan aan echte krabben en andere schaaldieren. Hoefijzerkrabben bestaan, grotendeels ongewijzigd, al meer dan 400 miljoen jaar. Hoewel ze er nogal angstaanjagend uitzien, zijn de hoefijzerkrabben volkomen ongevaarlijk, en kunnen ze zelfs heel nuttig zijn voor de mens. Hun bloed heeft een unieke eigenschap waarmee virussen, bacteriën en andere toxines kunnen worden opgespoord en geïsoleerd, en wordt in de medische industrie gebruikt om de zuiverheid van geneesmiddelen te testen. Een stof in hun bloed kan ook antibiotische eigenschappen hebben. Terwijl degenkrabben zich gewoonlijk met hun vele poten over de zanderige zeebodem verplaatsen, staan zij er ook om bekend te zwemmen – ondersteboven!

Nu gaan we van de oceaan naar de lucht, waar we levende fossielen onder de vogels aantreffen. De pelikaan bestaat al meer dan 30 miljoen jaar in een vorm die sterk lijkt op de pelikanen die we nu kennen. Hun geavanceerde snavels zijn lang en dun, met grote buidels die ze gebruiken om prooien te vangen door in het water te duiken en ze op te scheppen. Deze interessante aanpassing is volledig aanwezig in oude pelikaanfossielen, die vrijwel identiek blijven aan de snavels van moderne pelikanen. In feite zijn bijna alle uitgestorven en levende pelikanen ingedeeld in het geslacht Pelecanus, wat betekent dat zij allen zeer nauw verwant zijn. Pelikanen behoren tot de zwaarste nog levende vogelsoorten, en hebben ook een van de grootste spanwijdten. De Dalmatische pelikaan is de grootste – zijn spanwijdte kan meer dan 2 meter bedragen!

Wij denken vaak dat zoogdieren een van de recentere diergroepen zijn die zich hebben ontwikkeld, maar zij hebben zelf heel wat levende fossielen. Het vogelbekdier uit Australië is een bekend voorbeeld. Dit vreemd uitziende dier is een van de enige nog levende zoogdieren die eieren legt in plaats van levende jongen ter wereld te brengen. Bij het onderzoek van de allereerste exemplaren werd aanvankelijk gedacht dat het dier met zijn zwemvliezen en zijn leerachtige eendensnavel nep was. Het moderne vogelbekdier bestaat ongeveer 100.000 jaar, maar zijn verwanten dateren van ergens tussen 20-50 miljoen jaar geleden. De vroegste eierleggende zoogdieren, de voorouders van het vogelbekdier, bestaan wellicht al meer dan 150 miljoen jaar, aangezien er fossielen zijn gevonden in Zuid-Amerika, wat betekent dat zij er al waren toen de twee continenten met elkaar werden verbonden.

Aardvarken	Pelikaan	Platypus

Aardvarken is nog zo’n voorbeeld van een levend fossiel zoogdier. Zij hebben kenmerken die lijken op varkens en miereneters, hoewel men niet aanneemt dat zij nauw verwant zijn aan een van beide groepen. Hun verwantschap met andere dieren wordt slecht begrepen, en zij zijn het enige levende lid van de familie Orycteropodidae, die op haar beurt de enige familie is in de orde Tubulidentata. Deze groep zoogdieren bestaat reeds ongeveer 20 miljoen jaar, hoewel de meeste soorten ongeveer twee en een half miljoen jaar geleden zijn uitgestorven, zodat het aardvarken als enige vertegenwoordiger overblijft. Het aardvarken, dat oorspronkelijk uit Afrika komt, gebruikt zijn lange varkensachtige snuit om zijn voedselbron op te snuiven – mieren en termieten.

Andere levende fossielen zijn de okapi, de rode panda, en de koala. De okapi, verwant aan de giraffe, is de enig overgebleven soort van het geslacht Okapia, dat zich waarschijnlijk rond 20 miljoen jaar geleden van andere giraffen heeft afgesplitst. De rode panda, hoewel niet zo oud als sommige andere levende fossielen, valt op door zijn verwarrende classificatiegeschiedenis. Ooit werd gedacht dat hij verwant was aan beren en wasberen, voordat hij uiteindelijk werd ingedeeld bij de marterachtigen – een groep waartoe fretten, dassen, otters en veelvraten behoren. De koala, die soms ten onrechte met beren wordt geassocieerd, is een buideldier – zoals kangoeroes, wallaby’s en wombats – hetgeen betekent dat de jongen het eerste deel van hun leven in een buidel leven die aan de moeder vastzit. Het is echter de enige overblijvende soort binnen zijn familie. Deze boombewonende Australische zoogdieren eten bijna uitsluitend eucalyptusbladeren, die niet erg voedzaam zijn en de koala dus niet veel energie geven. Ze kunnen wel 20 uur per dag slapen!

Rode Panda	Koala	Okapi

Fossielen kunnen een belangrijk hulpmiddel zijn voor wetenschappers om een beter inzicht te krijgen in prehistorische dieren die al vele miljoenen jaren uitgestorven zijn. De meeste fossiele dieren zijn vooral bekend van skeletmateriaal, zodat het hebben van een naaste levende verwant een goede referentie kan zijn voor hoe het uitgestorven dier er in leven uitzag, met inbegrip van kenmerken die misschien niet in het fossielenbestand bewaard zijn gebleven. Het spreekt vanzelf dat het behoud van deze soorten, die tot de laatste overlevende leden van hun familie behoren, belangrijk is. Helaas staan veel van deze dieren – zoals de okapi, de rode panda, koala’s en sommige pelikanen – op de lijst van bedreigde of kwetsbare soorten. Andere soorten, zoals het vogelbekdier, zijn bijna bedreigd, en van sommige soorten, zoals de coelacanth, is zo weinig bekend dat het moeilijk is nauwkeurige aantallen vast te stellen, hoewel één soort wordt geacht ernstig te worden bedreigd. De bescherming van deze soorten is van vitaal belang, omdat zij ons een blik gunnen in de geschiedenis van onze planeet.