door Christopher Zoukis
In het Amerikaanse strafrechtsysteem kan een verdachte die een misdrijf pleegt terwijl hij “krankzinnig” is, niet wettelijk verantwoordelijk worden gehouden voor dat misdrijf. In dergelijke gevallen is de wettelijke schuld niet vastgesteld, en kan de verdachte niet worden gestraft. In plaats daarvan wordt een verdachte die niet schuldig wordt bevonden op grond van ontoerekeningsvatbaarheid (“NGRI”) onvrijwillig opgenomen in een psychiatrische inrichting. In theorie wordt de gedaagde vrijgelaten zodra hij of zij behandeld is en niet langer gevaarlijk wordt geacht.
In de praktijk gebeurt dit echter niet. Studies van de American Psychiatric Association tonen aan dat verdachten die NGRI zijn bevonden, waarschijnlijk net zoveel tijd in een psychiatrisch ziekenhuis doorbrengen als ze na een veroordeling in de gevangenis zouden hebben doorgebracht. En volgens The New York Times bleek uit een nationaal onderzoek uit 1983 dat NGRI verdachten “vaak twee keer zo lang hun vrijheid kwijtraakten als degenen die daadwerkelijk veroordeeld waren voor hetzelfde vergrijp.”
Een 30 jaar oud onderzoek is het dichtst bij wat we kunnen komen, omdat de gegevens over NGRI verdachten op z’n zachtst gezegd schaars zijn. Er is geen federaal toezicht of tracking van hoe lang deze individuen opgesloten blijven of waarom. Maar volgens een onderzoek van 2017 van de National Association of State Mental Health Program Directors zijn er meer dan 10.000 mensen die NGRI of incompetent zijn bevonden om terecht te staan, en onvrijwillig zijn opgesloten in psychiatrische ziekenhuizen.
Het is niet duidelijk hoeveel van deze individuen niet langer gevaarlijk zijn, maar deskundigen op dit gebied vermoeden dat het er veel zijn. En ze blijven opgesloten om onjuiste redenen.
“Mensen worden niet vastgehouden omdat ze gevaarlijk zijn, maar omdat ze geestelijk ziek zijn,” zegt W. Lawrence Fitch, een adviseur van de National Association of State Mental Health Program Directors. “Mensen blijven te lang vastzitten, en om de verkeerde redenen.”
De belangrijkste reden is politiek. Gekozen rechters en officieren van justitie spelen een poortwachtersrol bij de beslissing om een NGRI-verdachte vrij te laten of te houden. Misdaden gepleegd door NGRI verdachten gaan vaak gepaard met gruwelijk geweld. Het besluit om een patiënt vrij te laten die niet langer gevaarlijk is, leidt dan ook vaak tot verontwaardiging in de gemeenschap. Geen enkele gekozen ambtenaar wil aan de verkeerde kant staan van een publieke verontwaardiging, en die uitkomst kan worden vermeden door NGRI-verdachten opgesloten te houden.
De vrijlating van John Hinckley Jr. in september 2016 is illustratief. Hinckley, die president Ronald Reagan neerschoot in een waanzinnige poging om indruk te maken op actrice Jodie Foster, zat 35 jaar opgesloten in een psychiatrische inrichting voordat hij werd vrijgelaten. Zijn artsen verklaarden meer dan twee decennia geleden dat zijn geestesziekte was verdwenen, maar hij bleef opgesloten. Politieke berekening en risicomijding hebben zeker een rol gespeeld bij het uitstellen van zijn vrijlating. “Dat iemand het kan rechtvaardigen om hem 20 jaar langer in het ziekenhuis te houden”, zei Fitch tegen The New York Times, “is gewoon gestoord.”
Chris Slobogin, directeur van het strafrechtprogramma aan de Vanderbilt University Law School en nationaal expert op het gebied van geestelijke gezondheidswetgeving, suggereerde dat een deel van het probleem voortkomt uit de Amerikaanse zucht naar vergelding, gecombineerd met een sterk verlangen om niemand te laten wegkomen met een misdaad. Maar het is “immoreel om iemand van zijn vrijheid te beroven omdat je boos op hem bent omdat hij NGRI is bevonden.”
“Dit is een groep mensen die ongelooflijk gestigmatiseerd en verkeerd begrepen wordt in termen van hoe gevaarlijk ze zijn,” merkte Slobogin op, die lid was van een taskforce van de American Bar Association die de normen voor geestelijke gezondheid in verband met de voortdurende detentie van NGRI verdachten heeft herzien.
In feite is risicovermijding misschien helemaal geen geldige reden om NGRI-verdachten voor onbepaalde tijd opgesloten te houden. De recidivecijfers voor deze populatie worden als laag beschouwd in vergelijking met het nationale gemiddelde van meer dan 60 procent. Volgens Fitch “hebben mensen die NGRI zijn gevonden de neiging om terug te keren in de gemeenschap, en ze hebben de neiging om het echt, echt goed te doen.”
Het NGRI-systeem dat werkt zoals het bedoeld is, kan eigenlijk zijn eigen ondergang voorspellen. Neem het geval van een man uit Nebraska bij wie NGRI werd gevonden en bij wie de meest recente diagnose “cannabis misbruik, niet gespecificeerd” was. Hij ligt al 37 jaar opgesloten in een ziekenhuis. Op het eerste gezicht klinkt dit schandalig, totdat je, volgens The New York Times, “te weten komt dat hij zes mensen heeft vermoord, onder wie drie kinderen. Twee van zijn slachtoffers heeft hij verkracht. Een van hen was dood toen hij het deed. De andere, die nog leefde voor de aanval, was 10.”
Daarin ligt de spanning tussen het vrijspreken van een geesteszieke van schuld voor een misdaad en de viscerale reactie op de gruwelijke aard van die misdaad. Volgens Paul Appelbaum, professor en directeur van de afdeling recht, ethiek en psychiatrie aan de Columbia Universiteit, kan het langer opsluiten van sommige NGRI verdachten dan nodig is, de prijs zijn die we betalen voor het hebben van de verdediging.
“Er zijn onrechtvaardigheden die worden opgelegd aan individuen,” gaf Appelbaum toe. “Maar ik zie ook op 30.000-foot niveau waarom het systeem zo werkt, en erken misschien de paradox dat als het niet zo zou werken, we de ontoerekeningsvatbaarheid verdediging helemaal zouden kunnen verliezen, of op zijn minst een nog restrictiever systeem zouden hebben waar we mee te maken hebben.”