Ben Valsler

Deze week is het badtijd met Brian Clegg

Brian Clegg

Toen ik jong was, was badtijd niet compleet zonder een laagje talkpoeder. Om precies te beschrijven wat er gebeurde – jezelf bedekken met een fijn mineraalpoeder – klinkt, eerlijk gezegd, bizar. Toch was dit product, ook bekend als talk of babypoeder, een absolute noodzaak voor zowel kinderen als volwassenen. Het was de bedoeling dat het poeder alle vochtresten zou verwijderen en als droog glijmiddel zou fungeren om luieruitslag en schuren te voorkomen. Dit gebruik is teruggelopen, maar talk heeft nog steeds een groot aantal industriële toepassingen.

Talc is de informele naam voor gehydrateerd magnesiumsilicaat en is een veel voorkomend natuurlijk mineraal; speksteen bestaat bijvoorbeeld voor een groot deel uit talk. De kenmerkende eigenschap van talk is zijn zachtheid – niet geheel verwonderlijk als men bedenkt dat de generaties blij waren hun kinderen met dit gesteentepoeder te bestrooien. Op de hardheidsschaal van Mohs, die loopt van 1 voor zacht tot 10 voor diamanthard, is talk het archetypische materiaal met hardheid 1, zo zacht dat het met een vingernagel kan worden bekrast. Alleen de zachte metalen zoals natrium en kalium scoren doorgaans lager. Talk bestaat uit vellen siliciumoxide, gescheiden door magnesiumatomen. Deze bladen worden slechts bijeengehouden door zwakke elektrostatische van der Waals bindingen, waardoor de lagen over elkaar kunnen glijden, waardoor het een nuttig droog smeermiddel is.

In het begin was talk een meer algemene term voor mineralen die doorschijnend, of zelfs doorzichtig waren. Dit gebruik was afkomstig van het Arabische woord talq, dat “zuiver” betekent en dat ten minste uit de negende eeuw dateert. Toen de heer Holland in 1601 de geschiedenis van Plinius uit het Latijn vertaalde, vertaalde hij de term “speculari lapide” – doorzichtige steen – als “talk”. Zo horen we dat ‘Velen hebben van talk, dat een soort doorzichtige glasse steen is, gemaakt, omdat zij er doorheen zouden kunnen zien hoe de bijen van binnen werken en arbeiden’. Voordat glas relatief goedkoop werd, werd het materiaal dat gebruikt werd om ramen te maken vaak beschreven als talk, hoewel dit waarschijnlijk vaker mica was, een groep complexere silicaten.

Net zoals wat beschreven werd als talk niet altijd het echte spul was, zo zijn een aantal producten die gewoonlijk krijt (eigenlijk calciumcarbonaat) genoemd worden eigenlijk talk. Zo is het krijt dat kleermakers gebruiken om stoffen te markeren en metaalbewerkers op metaal dat zij willen snijden of lassen – evenals het krijtpoeder dat honkbalspelers gebruiken – eigenlijk talk. Dit veelzijdige poeder vindt ook zijn weg in kunststoffen als vulmiddel en om papier gladder te maken, alsmede in verf en keramiek, waar het wordt gebruikt om witheid, extra sterkte en weerstand tegen craqueleren van het glazuur te geven.

Nadat we ons steeds meer bewust worden van de noodzaak om de klimaatverandering tegen te gaan, wordt talk ook overwogen als basis voor een alternatieve vorm van cement, waarbij het op magnesiumsilicaat gebaseerde talk het calciumsilicaat in Portlandcement vervangt. Dit is gunstig, omdat bij de productie van portlandcement aanzienlijk meer energie wordt gebruikt dan bij de productie van talk – en als extra bonus absorbeert het op talk gebaseerde cement aanzienlijk meer koolstofdioxide uit de lucht dan traditioneel cement, waardoor het product een negatieve koolstofvoetafdruk heeft.

Hoewel de speksteenvorm van talk – zo genoemd naar het licht vettige, zeepachtige gevoel dat het heeft door zijn smerende aard – veel te zacht is om als bouwmateriaal te dienen, wordt het veel gebruikt voor het maken van ornamenten en schalen, maar ook voor gootstenen – vooral in laboratoria vanwege zijn hittebestendigheid – en haarden. Zeepsteen stond vroeger bekend onder de meest prachtige naamgeving van talk, “Lardiet van Wallerius”, hoewel het nu technisch steatiet wordt genoemd.

Het meest bekende, maar nu ook omstreden aspect van talk is echter dat het de basis vormt voor talkpoeder en babypoeder (hoewel dit laatste ook op basis van maïszetmeel kan zijn). Er zijn twee mogelijke gezondheidsproblemen. Als zeer fijn poeder kan talk gemakkelijk in de lucht zweven, waardoor het kan worden ingeademd en ademhalingsproblemen kunnen ontstaan, wat vooral voor baby’s een gevaar is. Er is ook gesuggereerd dat er een oorzakelijk verband zou kunnen zijn met sommige vormen van eierstokkanker, wat tot een aantal rechtszaken heeft geleid, hoewel de wetenschap hier een stuk minder zeker is. Het mineraal wordt vaak gevonden naast asbestafzettingen, en in het verleden bevatten sommige monsters van talk asbestverontreinigingen, hoewel dit sinds het begin van de jaren zeventig niet meer het geval is.

Talc blijft een belangrijk industrieel materiaal, en wanneer het op de juiste manier wordt behandeld, levert het geen ernstige gevaren op. We moeten echter accepteren dat het oude ritueel van het baden waarschijnlijk zijn langste tijd heeft gehad. Handdoeken, of een klodder luiercrème, hebben die geruststellende pluim van zacht poeder vervangen.

Ben Valsler

Dat was Brian Clegg, nostalgisch naar de geruststellende pluim van poeder na het baden. Volgende week, Katrina Krämer over een mysterieuze ziekte die Spanje in de jaren tachtig overspoelde.

Katrina Krämer

Spaanse gezondheidsfunctionarissen worstelden om de oorzaak van de obscure ziekte te vinden. De eerste verdachten waren vergiftigde uien, aardbeien en asperges. Maar alles wees uiteindelijk in de richting van een heel andere boosdoener: versneden spijsolie.

Ben Valsler

Olost het mysterie de volgende keer met Katrina op. Tot die tijd kun je mailen naar [email protected] of tweeten naar @chemistryworld met suggesties van verbindingen om te behandelen. Bedankt voor uw komst, ik ben Ben Valsler.