“Zou het waar zijn te zeggen, dat u gewend raakte aan de liquidaties?”

Hij dacht een ogenblik na. “Om eerlijk te zijn, zei hij toen langzaam en nadenkend, raakte men er wel aan gewend. Weken? Maanden?”

“Maanden. Het duurde maanden voor ik een van hen in de ogen kon kijken. Ik verdrong het allemaal door te proberen een speciale plek te creëren: tuinen, nieuwe barakken, nieuwe keukens, nieuwe alles; kappers, kleermakers, schoenmakers, timmerlieden. Er waren honderden manieren om je gedachten te verzetten; ik gebruikte ze allemaal.”

“Zelfs dan, als je je zo sterk voelde, moesten er momenten zijn, misschien ’s nachts, in het donker, dat je niet kon vermijden eraan te denken?”

“Uiteindelijk was de enige manier om ermee om te gaan, drinken. Ik nam elke avond een groot glas cognac mee naar bed en dronk.”

“Ik denk dat u mijn vraag ontwijkt.”

“Nee, dat bedoel ik niet; natuurlijk kwamen de gedachten. Maar ik dwong ze weg. Ik dwong mezelf te concentreren op werk, werk en nog eens werk.”

“Zou het waar zijn te zeggen dat je uiteindelijk het gevoel had dat het niet echt menselijke wezens waren?”

“Toen ik een keer op reis was, jaren later in Brazilië,” zei Be, zijn gezicht diep geconcentreerd, en duidelijk de ervaring herbelevend, “stopte mijn trein naast een slachthuis. Het vee in de hokken hoorde het lawaai van de trein, draafde naar het hek en staarde naar de trein. Ze stonden heel dicht bij mijn raam, de een verdrong de ander, en keken me aan door dat hek. Ik dacht toen: ‘Kijk eens, dit doet me aan Polen denken; zo keken de mensen, vol vertrouwen, vlak voordat ze de blikken in gingen…”

“U zei blikken,” onderbrak ik. “Wat bedoel je?” Maar hij ging door zonder me te horen of te antwoorden.

“… Ik kon daarna geen vlees in blik meer eten. Die grote ogen die me aankeken niet wetend dat ze binnen de kortste keren allemaal

dood zouden zijn.” Hij pauzeerde. Zijn gezicht was getekend. Op dit moment zag hij er oud en versleten uit.

“Dus je had niet het gevoel dat het mensen waren?”

“Vracht,” zei hij toonloos. “Ze waren vracht.” Hij hief en liet zijn hand vallen in een gebaar van wanhoop. Onze stemmen waren allebei gedaald. Het was een van de weinige keren in die weken van gesprekken dat hij geen moeite deed om zijn wanhoop te verbergen, en zijn hopeloze verdriet liet een moment van sympathie toe.

“Wanneer denk je dat je ze als vracht begon te beschouwen? De manier waarop u eerder sprak, over de dag dat u voor het eerst in Treblinka kwam, de afschuw die u voelde toen u overal de dode lichamen zag – toen waren ze nog geen ‘vracht’ voor u, of wel?”

“Ik denk dat het begon op de dag dat ik voor het eerst het Totenlager in Treblinka zag. Ik herinner me dat Wirth daar stond, naast de kuilen vol blauwzwarte lijken. Het had niets te maken met menselijkheid, dat kon niet; het was een massa – een massa rottend vlees. Wirth zei: ‘Wat zullen we met deze rotzooi doen?’ Ik denk dat ik daardoor onbewust aan hen ben gaan denken als lading.”

“Er waren zoveel kinderen, hebben die u ooit aan uw kinderen doen denken, aan hoe u zich zou voelen in de positie van die ouders?”

“Nee,” zei hij langzaam, “ik kan niet zeggen dat ik er ooit zo over heb gedacht.” Hij pauzeerde. “Ziet u,” vervolgde hij toen, nog steeds met die uiterste ernst sprekende en duidelijk van plan een nieuwe waarheid in zichzelf te vinden, “ik zag hen zelden als individuen. Het was altijd een grote massa. Soms stond ik op de muur en zag ze in de buis. Maar, hoe zal ik het uitleggen, ze waren naakt, opeengepakt, rennend, gedreven met zwepen als…” de zin stokte af.

“Had je dat niet kunnen veranderen?” vroeg ik. “Had u in uw positie geen einde kunnen maken aan de naaktheid, de zweepslagen, de verschrikking van de veekampen?”

“Nee, nee, nee. Dit was het systeem. Wirth had het uitgevonden. Het werkte en omdat het werkte, was het onomkeerbaar.”