Een hybride helenium die in de zomer in een tuin bloeit.

Het geslacht Helenium in de madeliefjesfamilie (Asteraceae) omvat meer dan 40 soorten eenjarigen en vaste planten uit Amerika. De soorten die het meest als tuinplanten worden gebruikt, zijn hybriden die zijn ontstaan met H. autumnale als voornaamste ouder. Onder de algemene namen Helen’s flower, sneezeweed (enigszins misleidend omdat ze geen allergie veroorzaken, maar die naam te danken hebben aan het historische gebruik van fijngestampte gedroogde bladeren en bloemhoofdjes in snuiftabak, bedoeld om niezen te veroorzaken en boze geesten uit het lichaam te verdrijven) of gewoon helenium, is H. autumnale een zeer variabele vaste plant die inheems is in een groot deel van de VS en het zuiden van Canada en die winterhard is in USDA-zones 3-8. De wilde vormen met voornamelijk gele bloemen zullen waarschijnlijk vooral liefhebbers van inheemse planten aanspreken, terwijl de meer verfijnde hybriden goed geschikt zijn voor de meeste siertuinen. Zoals bij veel Amerikaanse wilde bloemen en grassen hebben de Europeanen, vooral in Duitsland en Nederland, een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van helenium tot krachtigere planten met een betere vorm, een langere bloeiperiode en een breder palet van levendigere kleuren in herfsttinten van goud, oranje, rood en bruin. Veel moderne hybriden bevatten wat oranje nieskruid (H. hoopesii, een westerse soort die midden in de zomer bloeit), zodat vele eerder beginnen te bloeien dan oudere soorten en tot in de herfst doorgaan.

Deze rechtopstaande, klompvormende kruidachtige vaste planten worden 2-5 voet hoog uit een kroon van rustende scheuten met ondiepe, vezelige wortels. De afwisselende, middelgroene lancetvormige tot elliptisch-oblonge bladeren tot 6 inches lang hebben spaarzame tot bijna volledige getande randen. De basis van de bladeren omklemmen vaak de stengels. De stijve, hoekige, gevleugelde, licht behaarde stengels vertakken zich nabij de top.

Helenium groeit in kluiten vanuit een kroon (L, in het vroege voorjaar) met lancetvormige bladeren met spaarzaam getande tot bijna gehele marges (R).

Helenium bloeit in dichte trossen.

Heleniums produceren over het algemeen overvloedig fluweelachtige bloemen in dichte eindstandige trossen gedurende een lange periode. Het exacte tijdstip varieert per cultivar, sommige bloeien al in juni, maar de meeste bloeien in de nazomer tot de herfst (soms tot de eerste vorst). De 1-2 inch grote bloemen hebben het typische composiet- of margrietpatroon, met straalbloemen die de centrale schijfbloemen omringen. Bij de meeste heleniums zijn de 11-21 straalbloemen betrekkelijk kort en wigvormig met ingekeepte uiteinden die aan de top drie lobben vormen. Ze kunnen in een plat vlak gehouden worden of naar beneden hangen. Het opvallende centrum is subglobaal – en vormt een koepelvormige, ronde knobbel – zodat het algemene effect van de bloemhoofdjes sculpturaal en elegant is. De ray-bloemen variëren in kleur van bleek of helder geel tot goud, warm oranje, koperachtig bruin en dieprood, en soms met twee of meer kleuren samen gemengd voor een gewassen of gestippeld effect, of gestreept of met banden van kleur. Consequent doodbloeien bevordert meer bloemen; grote groepen planten kunnen worden geschoren. De bloemen worden vaak bezocht door vlinders, bijen en andere insecten en zijn uitstekend geschikt om te snijden. De kleine schijfbloemen worden uiteindelijk vervangen door zaden (dopvruchten die geen plukjes haar hebben) die vaak door water worden verspreid.

De bloemen openen vanuit een koepelvormige knop (L) met korte straalbloemen die de centrale schijf omringen (LC), waarbij de schijfbloemen van onder naar boven opengaan (RC) en elke wigvormige straalbloem aan het uiteinde drie lobben heeft (R).

Oranje helenium combineert met andere vaste planten in een zonnige tuin.

Deze na-seizoensbloeiers kunnen worden gebruikt in perken, cottagetuinen, prairies, weiden, wilde tuinen en genaturaliseerde gebieden, vooral wanneer ze in groepen of massa’s worden geplant. Omdat ze van vochtige grond houden, kunnen ze in regentuinen worden gebruikt. Ze zijn goed te combineren in informele vaste planten of gemengde perken en borders met siergrassen, anijshyssop (Agastache foeniculum), bijenhalmen (Monarda spp.), daglelies, herfstbloeiende asters, guldenroeden (Solidago spp.), loodkruid (Ceratostigma plumbaginoides), liatris, paarse zonnehoed (Echinacea purpurea), rudbeckia’s, en vele andere vaste planten. Kortere cultivars zouden het goed doen met bronzen carex (de meeste zijn echter niet winterhard in ons gebied) en mengen mooi met de luchtige paarsbloemige Verbena bonariensis (niet winterhard, maar zaait zich gemakkelijk uit).

Helenium doet het het best in de volle zon.

Helenium doet het het best in de volle zon op rijke, vochtige grond, hoewel veel van de hybriden meer tolerant zijn voor relatief drogere grond. De planten moeten tijdens droge perioden water krijgen en kunnen baat hebben bij bemesting in het vroege voorjaar wanneer de groei weer op gang komt. Vermijd een te rijke bodem of overmatige bemesting, die een ongebreidelde bladgroei en minder bloemen bevordert. Grotere soorten moeten wellicht worden gestekt om te voorkomen dat ze omvallen wanneer ze beginnen te bloeien (of gebruik erwtenstaken, of bindt planten die in groepen zijn gegroeid met touw samen). Het terugsnoeien van nieuwe groei in het late voorjaar zal kortere, stevigere planten opleveren, met meer bloei, maar de bloei zal worden vertraagd. Grotere soorten krijgen vaak rafelige bladeren voordat ze in bloei komen (bladverlies is vaak het gevolg van te droge planten), zodat ze wellicht achter andere planten moeten worden verstopt. Snoei de stengels terug na de bloei of in het vroege voorjaar voordat de groei weer begint.

De soort H. autumnale kan gemakkelijk uit zaad worden gekweekt, maar hybriden worden vermeerderd door deling of stekken.

Kluiten hoeven niet vaak te worden gedeeld, maar spichtige planten moeten worden gedeeld en opnieuw worden uitgeplant. Deze planten hebben weinig last van plagen, maar echte meeldauw en bladvlekken kunnen het loof aantasten. Ze zijn niet geliefd bij herten of konijnen omdat het bittere blad giftig is als het in grote hoeveelheden wordt gegeten, en bij gevoelige mensen huidirritatie kan veroorzaken.

De soorten zijn gemakkelijk uit zaad te kweken, maar hybride heleniums worden vermeerderd uit scheidingen of stekken die in het vroege voorjaar worden gemaakt, net als ze in de groei komen. Graaf clumps om de 3-5 jaar op, gooi de oude centrale stengel weg en scheid groepen of individuele rozetten, om de planten krachtig en goed bloeiend te houden.

Enkele van de vele beschikbare cultivars en hybriden die een scala aan bloemvorm, hoogte en kleur bieden zijn:

• ‘The Bishop’ – is een compacte selectie (28 inches hoog) van de westkustsoort H. bigelovii met diepgele straalbloemen rond een zwartbruin hart. Deze soort is veel minder winterhard dan andere heleniums en bloeit in het midden van het seizoen.
• ‘Bruno’ – is een middenseizoenbloeier met donker mahonieroodbruine bloemen op 3 tot 3½ voet hoge planten.
• ‘Butterpat’ – heeft heldergele straalbloemen en een opvallende geelgroene schijf op 1,5 m hoge of hogere planten. Werd in 2001 bekroond met de Royal Horticulture Society’s Award of Garden Merit.
• 

  ‘Double Trouble’

  ‘Double Trouble’ (PP18206) – heeft dubbele, steriele bloemen die worden geproduceerd over een lange periode van midzomer tot de vroege herfst. De heldergele bloemen omringen een gouden schijf.

• ‘El Dorado’ – is een vroege en langbloeiende cultivar die in 2005 werd uitgebracht met overwegend gele bloemen met lichte rode strepen over de bloemblaadjes op drie meter hoge planten.
• ‘Feuersiegel’ (‘vurige bliksemschicht’) – is een van de zeer vrijbloeiende cultivars van de Duitse kweker Karl Foerster (1959) met diepgele bloemen met gevorkte rode strepen die uitstralen vanuit de lichtbruine schijf (de hoeveelheid rood varieert met de temperatuur en het lichtniveau, dus kan verschijnen als rood omrand met geel) op 4 voet hoge planten. Deze laatbloeiende cultivar werd in 2001 bekroond met de Royal Horticulture Society’s Award of Garden Merit.
• ‘Goldrausch’ (‘gold rush’) – nog een Foerster-cultivar met goudgele bloemen gemarkeerd met bruin en een groen-bruine schijf op hoge planten (4-5 voet).
• ‘Hot Lava’ – is een nieuwere, zeer bloeirijke variëteit uit Nederland met langdurige oranjerode bloemen met omgekeerde bloemblaadjes rond schijven die geel beginnen en kastanjebruin worden als ze rijp zijn op 2½ voet hoge planten. (Zeer vergelijkbaar met “Ruby Charm”)
• 

  ‘Mardi Gras’

  ‘Mardi Gras’ – is een gepatenteerde variëteit met talrijke bloemen met straalvormige bloemblaadjes in tinten van rijk oranje gewassen met geel en rood op 2-3 voet hoge stijfstengelige planten. De planten kunnen al eind juni tot in oktober beginnen te bloeien. Zones 4-8.

• Mariachi™ Salsa – is een compacte en bloeirijke variëteit met rood-oranje straalbloemen rond een bruine kegel van midzomer tot herfst op 20 inch hoge planten. Mariachi™ Siesta heeft roodpaarse straalbloemen.
• ‘Moerheim Beauty’ – is een van de meest bekende en populaire variëteiten, ontwikkeld door de Nederlandse veredelaar Bonne Ruys in de jaren 1930. Deze vroege bloeier heeft roodachtig bronzen bloemen in verschillende tinten, sommige gevlekt met goud of koper, uitgroeiend tot roestbruin, rond een donker hart op 3½-4 voet hoge planten die vaak steun nodig hebben.
  

  ‘Moorheim Beauty’

  Als de plant goed wordt onthoofd, zal hij later in het seizoen opnieuw bloeien. Het ontving de Royal Horticulture Society’s Award of Garden Merit in 2001.

• ‘Potter’s Wheel’ – is een laat in het seizoen bloeiende Nederlandse hybride met diep kersenrode bloemen met een smalle gouden rand rond een kastanjebruin hart op 4 voet hoge planten.
• ‘Pumilum Magnificum’ – is een Engelse variëteit die sinds het einde van de jaren 1890 in tuinen wordt geteeld met vroege diepe, zuiver gele bloemen op 2 voet hoge planten (“pumilum” betekent dwerg).
• ‘Ring of Fire’ – is een halfgevulde Nederlandse introductie met twee lagen oranje en gele bloemblaadjes.
• ‘Rubinzwerg’ (“robijnrode dwerg”) – is een populiercultivar die in 1989 door Peter en Bärbel Zur Linden is uitgebracht met rode bloemblaadjes die een zweempje geel hebben bij de kegel, en die bloeit van midden zomer tot in de herfst. De bossige planten worden iets meer dan 2 meter hoog. De Royal Horticulture Society’s Award of Garden Merit werd hem in 2001 toegekend.
• ‘Sahin’s Early Flowerer’ – is een langbloeiende hybride, geïntroduceerd door een Engelsman, genoemd naar de Nederlander in wiens kwekerij hij werd ontdekt, die midden in de zomer begint te bloeien en tot de vorst doorgaat. De bloemkleur verandert van roodachtig-oranje bij warm weer naar geel bij koel weer en elke oranje bloem is anders dan de volgende. In 2001 werd de plant bekroond met de Royal Horticulture Society’s Award of Garden Merit.
• 

  ‘Short ‘n’ Sassy’

  ‘Short ‘n’ Sassy’ – is een compacte cultivar die slechts 20 centimeter hoog en breed wordt, met goudoranje straalbloemen rond de donkere kegel in de zomer en herfst. Zones 4-8.

• ‘Waltraut’ (een meisjesnaam, de vrouwelijke vorm van Walther) – is een oudere Duitse variëteit (geïntroduceerd door Gustav Deutschmann in 1947) met oranje bloemblaadjes gevlekt met goud die dieper worden in intensiteit van oranje naarmate ze rijpen. Ze begint te bloeien vanaf begin juli op planten van 2½ voet hoog en ontving de Royal Horticulture Society’s Award of Garden Merit in 2001.

– Susan Mahr, Universiteit van Wisconsin – Madison