Toen Jean Vanier in mei 2019 overleed, werd de Canadese katholieke oprichter van de beweging L’Arche International, die barrières tussen mensen met een handicap en valide mensen uitdaagde, bejubeld als een “redder van mensen in de marge.”

Maar sinds het nieuws van zijn misbruik van zes vrouwen in februari 2020 bekend werd, hebben velen die hem ooit een held vonden, moeite om de man en zijn nalatenschap te begrijpen.

Ik reken mezelf tot deze groep.

Als voormalig verzorger van mensen met een handicap, zag ik Vaniers theologie over handicaps als een theologie die het vermogen had om niet alleen harten en geesten, maar ook gemeenschappen en structuren te transformeren. Maar sinds ik van het misbruik gehoord heb, ben ik het anders gaan zien.

Dwingende onderkant

In een rapport dat in februari van dit jaar door L’Arche International werd vrijgegeven, werd gedetailleerd beschreven dat een uitgebreid en onpartijdig (niet-gerechtelijk) onderzoek had uitgewezen dat er “voldoende bewijs was … dat Jean Vanier zich bezighield met manipulatieve seksuele relaties met ten minste zes volwassen (niet gehandicapte) vrouwen.”

Vanier had een doctoraat in de filosofie en hij schreef uitvoerig over invaliditeit als geïnformeerd door het Evangelie. Onder katholieken en sommigen in het publiek in Canada en internationaal, kreeg hij een plaats van moreel gezag.

Maar zoals het L’Arche rapport getuigt, was er een dwingende onderzijde aan Vanier’s leven:

“De relaties gingen gepaard met verschillende vormen van seksueel gedrag, vaak gecombineerd met zogenaamde ‘mystieke en spirituele’ rechtvaardigingen voor dit gedrag…. de vermeende slachtoffers voelden zich beroofd van hun vrije wil en dus werd de seksuele activiteit afgedwongen of vond deze plaats onder dwingende omstandigheden ….”

Als godsdienstwetenschapper die onderzoek heeft gedaan naar zowel de manier waarop christenen Christus begrijpen als naar feministische theologie, geloof ik dat deze dwingende onderkant nauw verbonden is met de theologie van Vanier. Ik geloof ook dat het mogelijk werd gemaakt door culturele en religieuze tolerantie voor de verering van mannelijke religieuze leiders die tegelijkertijd vrouwen marginaliseert.

Vrouwen als niet menselijk

Tijdens het schrijven van Vanier over invaliditeit bleef er een tendens om personen met een handicap te beschouwen als instrumenteel voor onze redding, voor menselijke groei en ontwikkeling. Vanier schreef:

“Wat waar is voor mensen met een handicap, is waar voor allen die zwak zijn en in nood verkeren. Zij roepen ons op tot meer medeleven, vriendelijkheid en tederheid. Zij kunnen ons leren mens te worden.”

Treurig genoeg blijkt uit de verslagen van het onderzoek dat Vanier vrouwen niet als unieke menselijke personen zag, maar hen eerder als een “type” beschouwde. In het L’Arche-rapport wordt bijvoorbeeld geciteerd uit het relaas van een vrouw over Vanier:

“Dit zijn wij niet, dit zijn Maria en Jezus. Jullie zijn uitverkoren, jullie zijn speciaal, dit is geheim.”

In de ogenschijnlijke verheerlijking door Vanier van de vrouw als de uitverkoren en gezegende Maria (de moeder van Jezus), ontmenselijkte hij haar ook. Er werd geen beroep gedaan op de gemeenschap, die zo centraal staat in Vaniers visie van “mens worden”: in plaats daarvan werden de vrouwen vergeestelijkt, en hij buitte ze straffeloos uit.

De autonomie van het verlangen

In Vaniers theologie was hij voorstander van de opvatting dat het verlangen eenvoudigweg goed door de wil moet worden gedisciplineerd. Zoals Vanier schreef in een van zijn meest geleerde werken, Made for Happiness: Ontdek de zin van het leven met Aristoteles:

“Op zichzelf zijn onze verlangens vaak chaotisch, ofwel buitensporig, ofwel gebrekkig. Net als op hol geslagen paarden zonder ruiter wachten ze op richting. Het is de taak van de mens om de teugels in handen te nemen en ze te leiden … met al hun fulminerende energie, naar het doel waarnaar ze op zoek zijn.”

Wat onmiddellijk duidelijk wordt bij het lezen van het L’Arche-rapport is dat Vanier niet alleen de controle verloor over deze op hol geslagen paarden – dat wil zeggen, zijn eigen lust – maar dat het doel waarnaar hij hen stuurde grotesk egoïstisch was.

Vanier had de neiging de zonde te verwaarlozen in zijn beschrijving van de menselijke begeerte. Bijvoorbeeld, in zijn boek Into the Mystery of Jesus Through the Gospel of John, suggereert Vanier dat zonde weigering is. Zonde is “de opgetrokken muur die ons verhindert open te staan voor Jezus, voor anderen en voor ons diepste zelf”.

Maar misschien verhinderde Vaniers onvoorwaardelijke openheid voor ontmoetingen van mens tot mens als positieve uitwisselingen hem te zien hoe menselijke relaties ook beladen zijn met dwang en asymmetrische macht.

Doorgang voor toewijding

De schaduwzijde van verlangen – hoe verlangen ook hardnekkig is en gemakkelijk ombuigt in een zucht naar heerschappij die de behoeften van anderen kan uitwissen of zelfbedrog mogelijk kan maken – werd nooit adequaat door Vaniers theologie gevat. Maar het is overduidelijk in de verhalen van vrouwen over misbruik.

Tot een van de vermeende slachtoffers richtte Vanier de verontrustende bewering dat haar liefde voor Christus tot uiting moest komen in haar uiting van liefde voor Vanier zelf, want hij was een kanaal waardoor zijn slachtoffer haar toewijding kon uiten:

“Toen ik mijn verbazing uitsprak en zei … hoe kon ik mijn liefde voor Jezus en voor hem tot uiting brengen, antwoordde hij: ‘Maar Jezus en ik, dat zijn niet twee, maar wij zijn één. … Het is Jezus die u liefheeft door mij.”

De gewoonte om menselijke begeerte te dopen met goddelijke intentie en doelgerichtheid is een bron van theologische rechtvaardiging geweest voor meer dan één christelijk seksueel roofdier.

Vanier’s geheimhouding reikte verder dan het misbruik dat hij in stand hield. Het L’Arche rapport stelde vast dat Vanier vanaf de jaren vijftig een nauwe relatie onderhield met zijn geestelijke mentor, pater Thomas Philippe, die vrouwen seksueel misbruikte onder het mom van de mystieke leer.

Een canoniek proces veroordeelde zowel het gedrag als de leer van pater Philippe in 1956 nadat twee vrouwen die door de priester misbruikt waren naar voren waren getreden. Volgens het rapport van L’Arche “bestond er in 1956 geen twijfel over” dat Vanier “op de hoogte was van de redenen voor de veroordeling”.

In het rapport van L’Arche wordt vastgesteld dat:

“omdat Jean Vanier de theorieën en praktijken van pater Thomas Philippe, waarvan Jean Vanier al in de jaren vijftig persoonlijk op de hoogte was, niet aan de kaak stelde, het voor pater Thomas Philippe mogelijk was zijn seksueel misbruik van vrouwen in L’Arche voort te zetten en het pater Thomas Philippe in staat stelde zijn spirituele invloed op stichters en leden van andere gemeenschappen uit te breiden.”

Nadat er in 2014 meer beschuldigingen tegen pater Philippe naar buiten kwamen, gaf Vanier in 2015 en 2016 verklaringen uit en “verklaarde hij in wezen dat hij niet op de hoogte was van het gedrag van pater Thomas Philippe.”

Niet alleen was Vanier op de hoogte, hij hield zich ook bezig met dezelfde praktijken. Een van de vrouwen getuigde dat toen zij naar pater Thomas ging om zijn advies te vragen om het “geheim” met Jean Vanier te bespreken, zij op dezelfde manier werd misbruikt:

“Er was een gordijn, en hij zat op het bed. Voordat ik over Jean Vanier kon beginnen, begon het met hem, net als met Jean Vanier. Hij was niet teder zoals Jean Vanier. Brutaler … (en hij gebruikte dezelfde) woorden om te zeggen dat ik speciaal ben en dat dit alles over Jezus en Maria gaat.”

Verering voor de (mannelijke) leider

De cultische verering die pater Philippe omringde, werd herhaald in het soort adoratie dat Vanier ontving als geestelijk leider. Dit maakte het bijna onmogelijk voor de vrouwen om naar voren te komen.

Een vrouw getuigde:

“Ik was als bevroren, ik realiseerde me dat Jean Vanier door honderden mensen werd aanbeden, als een levende heilige… Ik vond het moeilijk om de kwestie aan te kaarten.”

De verering van de mannelijke religieuze leider is een veel voorkomende en verderfelijke gewoonte in sommige christelijke kerken. In de katholieke kerk hebben vrouwen geen hiërarchische beslissingsbevoegdheid en kunnen zij niet de heiligheid van Christus betekenen zoals mannen dat kunnen. Op deze wijze ontberen vrouwen geestelijk gezag en worden zij in diskrediet gebracht en gemarginaliseerd.

De stichter is niet de gemeenschap

De nalatenschap van Jean Vanier zal voor altijd gecompromitteerd zijn door de aard en de ernst van zijn daden.

Dat wil niet zeggen dat het werk van L’Arche gecompromitteerd is. L’Arche bestaat uit ontelbare fatsoenlijke mensen van goede wil, wier werk beantwoordt aan een visie die haar stichter nooit helemaal heeft kunnen verwezenlijken.

Onderscheid is belangrijk in de theologie en in het leven. Het onderscheid dat hier gemaakt moet worden is niet tussen de zonde en de zondaar, want zij zijn van elkaar afhankelijk. Het enige onderscheid dat gemaakt moet worden is dat tussen de stichter en de gemeenschap die hij hielp stichten. Er is er een waartegen we ons moeten verzetten en een andere waarachter we ons moeten scharen.