Van het Alhambra in Spanje tot de Gazi Husrev-beg Moskee in Bosnië en het Hasht Behesht Paleis in Iran: de koepels aan de binnenkant van veel opvallende moskeeën en paleizen in het Midden-Oosten en daarbuiten zijn voorzien van een “honingraatvormig gewelf”: dit exclusieve ontwerp heeft een eigen naam – muqarnas.
Deze eeuwenoude stijl van architectonische grandeur kan een gebouw om puur esthetische redenen sieren, door een gladde decoratieve zone te creëren die de overgang vormt tussen de kale muren en het plafond van een gebouw. Maar het kan ook een doel dienen in structureel ontwerp – als dragende formaties – met de vroegste voorbeelden gevonden in Mesopotamië.
Historisch, muqarnas groeide in hun decoratieve gebruik ergens in de 12e eeuw, tijdens de gouden eeuw van de islam, toen moslims belangrijke vooruitgang boekten in architectuur, wiskunde, wetenschap en de kunsten.
De holle structuren zijn niet alleen voor koepels bestemd. Ze kunnen ook worden gevonden ter verfraaiing van halfkoepel ingangen evenals iwans – een rechthoekige ruimte die dient als een ingang in een moskee vanaf de binnenplaats – en de mihrab, een nis in de muur van een moskee die de richting van het gebed voor moslims aangeeft.
Structurele verschillen
Er zijn twee verschillende vormen van ontwerp: de Noord-Afrikaans-Midden-Oosterse en de Perzische, waar muqarnas bekend staan als ahoopay. Binnen deze vormen zijn er vele stijlen gebaseerd op verschillende vormen zoals vierkanten, driehoeken, of assemblages van oppervlakte-versierde panelen die lijken op paaltafelpatronen.
Over de oorsprong wordt nog steeds gediscussieerd, maar de meeste bronnen zeggen dat muqarnas een evolutie zijn van de squinch – een afronding van de hoeken in de bovenste hoeken van een vierkante kamer waardoor een koepel kon worden gemaakt. Het vroegste voorbeeld is te vinden in het oude Perzië onder het Sasanische Rijk (224 tot 651 n.Chr.).
De eerste vormen van herkenbare muqarnas werden gevonden in 10e-eeuwse architectuur in de buurt van de Noordoost-Iraanse stad Nishapur, en ook in Samarkand, in het huidige Oezbekistan.
Toen de handelsroutes zich ontwikkelden en de islam tot bloei kwam, werden ook ideeën verspreid – waaronder architectonische. Muqarnas zijn nu te vinden in veel opmerkelijke historische en sommige moderne gebouwen.
Ze kunnen ofwel in de structuur van een muur en plafond worden uitgehouwen, of ze kunnen worden toegevoegd en puur als decoratief oppervlak worden opgehangen. Dit is voor het ongetrainde oog vaak moeilijk te onderscheiden.
Muqarnas verschillen naargelang de plaats
+ Toon – Verberg
Muqarnas kunnen van baksteen, steen, stucwerk of hout zijn gemaakt, en zijn soms bekleed met tegels of pleisterwerk. De grootte, de vorm, de samenstelling en het gebruik hangen sterk af van de streek waar ze worden gevonden:
- Murqarnas die in het Westen worden gevonden zijn vaak ingewikkelder en creatiever omdat ze zich ontwikkelden in een tijd waarin de regelgeving minder streng was. Ze zijn vaak gemaakt van stucwerk vanwege een overvloed aan natuurlijke klei in de regio.
- In Syrië en Turkije ontwikkelden muqarnas zich onder strengere regels en zijn ze ook voornamelijk gemaakt van marmer en steen, zodat ze over het algemeen groter en minder ingewikkeld zijn.
- Steen is populair in Egypte, omdat het hete weer en de harde woestijnwinden zwakkere materialen als stucwerk sterk kunnen doen slijten.
- In andere delen van Noord-Afrika, en in Iran, Irak en Pakistan, worden muqarnas gebouwd met bakstenen of bedekt met pleisterwerk en kleurrijk beschilderd met sierlijke patronen.
De meest kenmerkende vorm van muqarnas is de honingraatstructuur, die zowel onmogelijk ingewikkeld als schijnbaar eenvoudig kan lijken – beide resultaten van een bekwame combinatie van wiskunde en kunst.
Middle East Eye heeft afbeeldingen verzameld van enkele van deze ingewikkelde structuren uit de oude en moderne architectuur.
Paleis van Alhambra
Locatie: Granada, Spanje
Datum voltooid: Halverwege de 13e eeuw (tijdperk van de Nasrid-dynastie), maar sindsdien verschillende malen gerenoveerd
Door Moorse dichters beschreven als “parels in smaragden”, was het Alhambra het koninklijke paleis van verschillende moslimdynastieën in het islamitische Spanje, dat op de top van een heuvel stond, omgeven door bossen.
Het paleis en het fort zijn overal versierd met geometrische patronen in een Arabisch decor met fijne gedetailleerde muqarnas waarin Koranverzen en namen van sultans zijn verwerkt. Interessant is dat pseudo-Arabisch – een onbegrijpelijk Arabisch schrift gemaakt om Arabische tekst na te bootsen – ook werd toegevoegd als decoratie aan delen van het paleis tijdens de vele renovaties.
Gateway into Old Cairo
Location: Caïro, Egypte
Datum voltooid: 12e eeuw (Bahri Mamluk tijdperk)
Old Cairo was ooit een ommuurde stad met vele ingangen en uitgangen, met kleinere poorten en deuren die wijken scheidden tussen gebieden. De stenen muqarnas boven de deuropeningen zijn bekend geworden als “Caïro-stijl” en zijn een prominent ontwerpkenmerk in de meeste post-Fatimidische werken, vooral die van de Mamluks, een dynastie geleid door slaven die zich tot de Islam bekeerden en in de 12e eeuw koning werden.
In tegenstelling tot hun elegante en fijnere Perzische tegenhangers, zijn de muqarnas in Caïro-stijl veel groter, meestal van steen gebouwd, en geconcentreerd in een beperkte ruimte. Ze sluiten gemakkelijk aan op de muren eromheen, wat een sterkere structuur mogelijk maakt in deze aardbevingsgevoelige regio van de wereld.
Al-Rifa’i Moskee
Locatie: Caïro, Egypte
Datum voltooid: 1912 (Ottomaanse tijdperk)
De Al-Rifa’i Moskee is een modern bouwwerk dat in 1912 werd gebouwd en staat naast de historische Moskee-Madrassa van Sultan Hassan. De gelijkenis van beide moskeeën in stijl en grandeur was een poging van de toenmalige heersers van Egypte om zich te associëren met de glorie van de Mamluk dynastie.
Het is ook vermeldenswaard, hoewel niet gemakkelijk zichtbaar, dat de muqarnas stalactieten hebben – hangende ronde ornamenten – een ontwerpkenmerk dat gewoonlijk wordt gezien in de Ottomaanse architectuur, maar ook aanwezig is in Egypte als een overblijfsel van de 300-jarige Ottomaanse overheersing.
Jomhoori Eslami, Shrine of Imam Reza
Locatie: Mashhad, Iran
Datum voltooid: 821 (Tahirid tijdperk)
De Jomhoori Eslami vertegenwoordigt twee onderscheidende kenmerken van het Perzische ontwerp – muqarnas en rasmi-bandi.
Een deel van de iwan (rechthoekige hal of ruimte) is voorzien van muqarnas, terwijl de rest bestaat uit rasmi-bandi, structuren vergelijkbaar met spaakwiel daken. Deze vormen tonen de geometrische vaardigheden die nodig zijn om de ruimte te kunnen invullen.
Het is hoogst ongebruikelijk, zo niet bijna onmogelijk, om traditionele tegelsnijtechnieken te vinden die worden gebruikt bij de bouw van moderne muqarnas in Iran. De meeste zijn computer ontworpen en laser gesneden om de perfecte pasvorm te bereiken, maar ze blijven indruk maken op bezoekers en aanbidders, zoals de Perzische architectuur is geëvolueerd, maar niet afgeweken van het genie van het moskee-ontwerp.
Goharshad Moskee
Locatie: Mashhad, Iran
Datum voltooid: 1418 (tijdperk van de Timuridische dynastie)
Geïnspireerd door de architectuur van Samarkand, werden veel delen van de moskee zelf tussen de jaren 1950 en 1970 herbouwd.
De muqarnas achter en boven de centrale mihrab zijn ongelooflijk complex. Ze zijn niet gespiegeld en worden geleidelijk kleiner naarmate ze dichter bij het plafond komen. Ze zijn gemaakt van gips en beschilderd met bloemenmotieven in marineblauw, goud en turkoois. Gezien de restauratiewerkzaamheden is het hoogst onwaarschijnlijk dat deze muqarnas origineel Timuridisch zijn.
De moskee maakt tegenwoordig deel uit van het grotere complex van het Imam Reza heiligdom in Mashhad en dient als een van de centrale plaatsen waar de gezamenlijke gebeden worden geleid.
Hasht Behesht Paleis
Locatie: Isfahan, Iran
Datum voltooid: 1669 (Safavid-tijdperk)
Gebouwd in de 17e eeuw, werd dit privé-paviljoen gebouwd door Suleiman I, de achtste sjah van het Safavid-rijk. De Safaviden stonden bekend om hun beschermheerschap voor de kunsten en de ontwikkeling van een rijke architectonische stijl die vandaag de dag wordt beschouwd als het beste voorbeeld van Perzische en islamitische kunst.
In tegenstelling tot de meeste Perzische architectuur waar muqarnas bij de ingang van een gebouw staan, nemen ze hier een “paaltafel”-stijl aan om de lege ruimte onder de koepel op te vullen. De brede vlakke basis van de buitenste muqarnas zijn versierd met florale en arabeske motieven, een verwijzing en herhaald thema in de Perzische kunst dat zinspeelt op de hoogste hemelen.
Gazi Husrev-beg Moskee
Locatie: Sarajevo, Bosnië en Herzegovina
Datum voltooid: 1530 (Ottomaanse tijd)
Gebouwd en ontworpen in de 16e eeuw door Adzem Esir Ali, een Perziër uit Tabriz die de belangrijkste architect was tijdens het Ottomaanse Rijk. De Gazi Husrev-beg Moskee is de grootste moskee in Bosnië en Herzegovina en wordt gezien als het belangrijkste stuk architectuur van de Ottomaanse overheersing op de Balkan.
De hoofdingang is versierd met muqarnas die lijken op een stijl die bekend is komen te staan als de “Sinan-stijl”, naar de Ottomaanse architect Mimar Sinan (1490-1588).
De moskee werd beschadigd tijdens het Beleg van Sarajevo in 1996, maar met de wederopbouw werd onmiddellijk na afloop van de oorlog begonnen, waaruit het belang van dit centrum voor gebed blijkt.
Badshahi Moskee
Locatie: Lahore, Pakistan
Datum voltooid: 1671 (Mughal-tijdperk)
De Badshahi Moskee, of “Keizerlijke Moskee”, is een bouwwerk uit het Mughal-tijdperk in Lahore, de hoofdstad van de Pakistaanse provincie Punjab. Gebouwd door keizer Aurangzeb in 1671, wordt gezegd dat het de meest iconische moskee in het land is.
Lahore was ooit een toegangspoort tot Perzië en begon de kenmerkende stijl van de regio in zijn eigen architectuur te belichamen. De Badshahi Moskee is gebouwd van rode zandsteen met wit marmeren inlegwerk en beschikt ook over muqarnas in “paaltafel”-stijl die vrijwel identiek zijn aan die welke men aantreft in moskeeën en traditionele huizen in Kashan.
Hoewel geen van de originele kunstwerken van de moskee bewaard is gebleven, hebben recente restauraties in 2008 rode steen geïmporteerd uit de Indiase staat Rajasthan, de oorspronkelijke Mughal bron van dit kleurrijke materiaal.
Wazir Khan Moskee
Locatie: Lahore, Pakistan
Datum voltooid: 1641 (Mughal-tijdperk)
De Wazir Khan Moskee is het minder bekende neefje van de Taj Mahal, maar het ontwerp is net zo verbluffend. De Mughal keizer Shah Jahan werd geboren in Lahore maar stierf in Agra waar hij de Taj Mahal bouwde om zijn vrouw Mumtaz Mahal te vereeuwigen. Hij liet ook de Wazir Khan Moskee bouwen in zijn geboortestad.
De moskee heeft bakstenen muqarnas in de meeste van haar iwans en is versierd met vierkant rasterwerk en versierd met de namen van de eerste vier kaliefen van de Sunni Islam: Abu Bakr, Umar, Uthman en Ali.
Muqarnas Woordenlijst
+ Tonen – Verbergen
Iwan – een rechthoekige ruimte die dient als ingang naar een moskee vanaf een binnenplaats
Mihrab – een nis in de moskeemuur die de gebedsrichting voor moslims aangeeft
Squinch – een afronding van de hoeken in de bovenhoeken van een vierkante ruimte, waardoor een koepel kan ontstaan
Fresco – een soort muurschildering op een natte gepleisterde muur, als het pleister opdroogt, zo ook de beschildering
Ablaq steenwerk – afwisselende rijen van donkere en lichte steenwerk, vaak gevonden in Cairo en Damascus
Kashi-kari – afkomstig uit Kashan, Iran het is de traditionele geglazuurde vorm van mozaïekkunst die tegels heeft versierd
Rasmi-bandi – kenmerkende en originele Perzische patronen in traditionele architectuur die het plafond bedekken
Pendentive formation – driehoekige structuren die samenkomen om een cirkelvormige basis te vormen
Lattice werk: in elkaar grijpende stroken materiaal die een raster vormen
Arabesk: ornamenteel ontwerp bestaande uit in elkaar verstrengelde vloeiende lijnen
Als je prachtige muqarnas hebt gespot die een moskee of gebouw versieren – stuur ons dan je foto’s door ons te taggen op Twitter of Instagram en de hashtag #MuqarnasMEE
Dit artikel is beschikbaar in het Frans op Middle East Eye French edition.