Er is weinig bekend over het mandaeïsme, een van de oudste monotheïsmen ter wereld. De Sabisch-Mandaeërs zijn geen joden, christenen of moslims, maar vormen een etnisch-religieuze groep van minder dan 100.000 mensen die een monotheïstische godsdienst belijden en waarvan de eerste sporen volgens de Franse antropologe Claire Lefort mogelijk teruggaan tot de Soemerische tijd, meer dan 3.000 jaar geleden. Deskundigen hebben echter moeite gehad om vast te stellen wanneer het Mandaeïsme precies is ontstaan en geen enkel gegeven wordt als volledig betrouwbaar beschouwd.

Na de komst van de Islam werd de naam ‘Sabiërs’ gebruikt om Mandaeërs en enkele andere groepen aan te duiden. Tot op de dag van vandaag worden de Mandaeërs in het gehele Midden-Oosten nog steeds Sabiërs genoemd. Vandaar dat veel Mandaeërs zichzelf zijn gaan omschrijven als “Sabisch-Mandaeërs”, een combinatie van zowel exoniem als antoniem.

Het gebrek aan historische bronnen over de vroege geschiedenis van de Mandaeërs verklaart waarom de religie in mythe en legende gehuld is gebleven, volgens Charles G. Häberl, een professor aan de Rutgers Universiteit en Mandaeër deskundige. In een artikel getiteld “Dissimulatie of Assimilatie? The Case of the Mandaeans’, schrijft hij dat de Hran Gauaita tekst het primaire historische verslag geeft van de exodus van de Mandaeërs uit Palestina naar zuid Mesopotamië tijdens de eerste eeuw. Hij legt uit dat de tekst tot het midden van de 20e eeuw alleen bekend was bij de Mandaeërs. Mondelinge verslagen van hun verhuizing werden echter gedurende meer dan duizend jaar overgeleverd. Pas toen de Britse cultureel antropologe Ethel S. Drower een kopie van de tekst wist te bemachtigen, werd de bron toegankelijk voor geleerden.

Sinds de 10e eeuw hebben islamitische geleerden en juristen gediscussieerd over de vraag of Mandaeërs al dan niet “mensen van het boek” zijn. De Koran beschouwt drie groepen als mensen van het boek: Joden, Christenen en Sabiërs. “De Sabiërs verschijnen als een raadselachtige groep in de Koran. Wanneer je de commentaren begint te lezen, blijkt dat niemand een idee had. Het kunnen Egyptenaren, Grieken of metgezellen van de profeet Mohammed zijn geweest,” vertelde Häberl aan Fanack.

In islamitisch gebied gaf het zijn van mensen van het boek gelovigen het recht om hun godsdienst te belijden, mits ze een belasting betaalden die de djizya werd genoemd. Lange tijd profiteerden de Sabisch-Mandaeërs van deze status, maar deze kwam in gevaar toen verschillende andere groepen beweerden Sabiërs te zijn om hun koranlegitimiteit aan te tonen, wat argwaan wekte over de waarheidsgetrouwheid van hun identiteit.

Mandaeïsme is afgeleid van de Mesopotamische religies die ontstonden rond de rivieren de Tigris en de Eufraat, in wat nu Zuid-Irak is en de Iraanse provincie Khuzestan. De Mandaeërs hebben geleidelijk het polytheïsme verlaten voor een dualistisch systeem dat berust op een tegenstelling tussen licht en donker. In dit opzicht deelt het Mandaeïsme verschillende kenmerken met andere dualistische Perzische godsdiensten zoals het Zoroastrisme, het Manicheïsme en de leer van Mazdak.

Ondanks dit dualisme geloven de Mandaeërs slechts in één God die in de Wereld van het Licht leeft. In de Wereld van Duisternis daarentegen is er een opperhoofd genaamd Ruha en een prins genaamd Ptahil, die lijkt op de gnostische Demiurg en die alle geestelijke wezens corrumpeerde om hen ertoe te brengen onze wereld te scheppen.

Als gnostische godsdienst gelooft het Mandaeïsme in de verlossing van de ziel door de esoterische kennis van God. In tegenstelling tot andere gnostische godsdiensten steunt het mandaeïsme echter het huwelijk en verbiedt het seksuele vrijheid.

Volgens het mandaeïsme was Adam de eerste profeet, gevolgd door Seth en Sem. Terwijl de joods-christelijke traditie Eva verantwoordelijk acht voor de erfzonde, zijn de mandaeërs van mening dat zowel Adam als Eva deze last dragen. De Mandaeërs vereren ook Johannes de Doper, die zij als hun laatste profeet beschouwen, en putten uit dit geloof hun belangrijkste rite, de doop. Zij kunnen zich in hun leven verschillende keren laten dopen, tijdens wekelijkse plechtigheden op zondag of tijdens hun vieringen. De doop kan echter alleen plaatsvinden in stromend water. Water is het belangrijkste element dat afkomstig is uit de Lichtwereld en wordt daarom gezien als bron van leven. Een ander belangrijk aspect van de godsdienst is dat Mandaeërs niet tot afgoden of beelden mogen bidden. Hun voornaamste religieuze boek is de Ginza Rabba, wat de ‘grote schat’ betekent en is geschreven in klassiek Mandaïsch, een vorm van Oost-Aramees.

Heden ten dage is het Mandaeïsme een bedreigde godsdienst. Sinds de door de Amerikanen geleide interventie in Irak in 2003 zijn de Sabisch-Mandaeërs – net als andere minderheden in Irak – het slachtoffer geworden van religieuze en etnische vervolging, waaronder marteling, moord, verkrachting, gedwongen bekering en uithuwelijking.

Hoewel de Islamitische Staat het historische thuisland van de Mandaeërs in Zuid-Irak nooit heeft bereikt, heeft de gemeenschap te lijden gehad onder ernstige schendingen van de mensenrechten die verband houden met de opkomst van het islamitisch extremisme en het gebrek aan veiligheid. Historisch gezien worden de Mandeeërs als welvarend beschouwd omdat velen van hen in de goudsmederij werken. In de chaos na de oorlog werden zij daardoor het doelwit van criminele bendes en het slachtoffer van plunderingen, berovingen en ontvoeringen. Bovendien keurt hun godsdienst geweld categorisch af, waardoor zij bijzonder kwetsbaar zijn voor aanvallen.

In een rapport van het Middle East Research Institute (MERI), getiteld The Sabian-Mandaeans: Perceptions of Reconciliation and Conflict, vertelt een Mandaeese student: “We hadden veel ontvoeringen vanwege het geld. We weten niet precies wie er achter zit, maar mijn broer werd in 2008 ontvoerd. We hebben veel geld moeten betalen om hem terug te krijgen.”

Het feit dat Mandaeese mannen niet besneden worden is ook een bron van discriminatie die volgens Lefort doet denken aan segregatie in de Verenigde Staten of apartheid in Zuid-Afrika. Als voorbeeld schrijft ze dat Mandeeërs geen producten op marktkramen mogen aanraken of de rustruimte op het werk mogen betreden. In het MERI-rapport zegt een Mandeese goudsmid: “In Missan werden we vroeger verschoppelingen of negiz genoemd. Als we naar een begrafenis gaan en we drinken thee, wassen ze later niet eens af maar breken ze. Dit is het niveau van racisme tegen ons. Bovendien werd ons de praktijk van het dragen van de sluier opgedrongen.”

Volgens Häberl “hebben de Mandaeërs zich volledig ingezet voor de hedendaagse identiteit van Irak. Neem het voorbeeld van Abdul Jabbar Abdullah, die de eerste directeur van de universiteit van Bagdad was, of de dichters Lamia Amara en Abdel-Razzaq Abdel-Wahed. Veel Mandaeërs waren juweliers. Zij waren vaak geletterd. Onder het bewind van Saddam Hoessein vormden zij een elite met een politieke activiteit”. Hij voegde eraan toe: “Het is waar dat het bewind van Saddam Hoessein een autoritaire dictatuur was, maar een van de kenmerken ervan was de seculiere cultuur.”

In de afgelopen decennia is het aantal Mandaeërs in Irak aanzienlijk afgenomen, met niet meer dan 300 overgebleven families, volgens Lefort.

De meesten zijn gevlucht naar westerse landen, zoals Zweden, Duitsland, Australië en de Verenigde Staten, wat zorgen baart over het voortbestaan van de religie die tot nu toe endogaam is gebleven. Zowel mannen als vrouwen kunnen alleen binnen hun gemeenschap trouwen, wat diverse uitdagingen met zich meebrengt nu de gemeenschap steeds meer verspreid raakt.

“De diaspora is echt begonnen in 2003. Nu hebben de Mandaeërs geen thuisland meer. Alles hangt een beetje in de lucht,” concludeerde Häberl. “Mensen zeggen: ‘We moeten ons aanpassen aan deze nieuwe situatie. Onze kinderen zullen opgroeien in de VS of in Duitsland. Ze zullen uitgaan met mensen buiten hun religie. Zoals elke gemeenschap in crisis moeten wij veranderen”. Maar vele anderen geloven ook dat ze moeten vasthouden aan wat ze kennen om als gemeenschap te overleven.”