Lysander (geb. 395 v. Chr.) was een Spartaans staatsman en veldheer die de Atheense zeemacht versloeg in de Slag bij Aigospotamoi in 405 v. Chr., waardoor de Peloponnesische Oorlog uiteindelijk werd gewonnen. Lysander verwierf de reputatie van een vurige persoonlijkheid, gedurfde strategieën en een meedogenloze behandeling van gevangenen en onderworpen steden. Het harde beleid van de Spartaan in Griekenland in de nasleep van de Peloponnesische Oorlog bracht hem uiteindelijk aan het kortste eind. In eigen land en in heel Griekenland was hij niet populair. In 395 v. Chr., in het eerste jaar van de Korinthische oorlogen, werd hij door een Thebaanse troepenmacht gedood. Lysander is het onderwerp van een van Plutarchus’ biografieën over zijn leven.

Vroeger leven

Er is niet veel bekend over het vroege leven van Lysander, behalve dat zijn vader Aristokritos was en dat hij behoorde tot de Heraclidische clan van Sparta. We weten ook dat hij relatief arm was en financiële hulp nodig had om zijn opleiding en militaire training te voltooien. Toen hij in ca. 408 v. Chr. admiraal (nauarchos) werd, kreeg Lysander de taak de Perzische koning Cyrus de Jongere over te halen de Spartanen te helpen in hun oorlog tegen Athene en haar bondgenoten van de Deliaanse Liga. In deze missie, en ook in het winnen van Cyrus’ vriendschap, was hij succesvol.

De Peloponnesische Oorlog &Scheepsoverwinningen

Lysanders eerste opmerkelijke overwinning was in de zeeslag bij Notion aan de kust bij Ephesos in ca. 407 v. Chr. Daar versloeg hij Alcibiades’ plaatsvervanger Antiochos met een superieure inzet van zijn schepen. Het verlies zou de Atheners ertoe brengen hun grote generaal Alcibiades te ontslaan, beschuldigd van plichtsverzuim door een ondergeschikte, en dan nog slechts een stuurman, het bevel over de vloot te laten voeren.

Lysander vestigde vervolgens zijn reputatie van gedurfde tactiek in de Slag bij Aigospotamoi aan de Hellespont in 405 v. Chr. Hij had tot tweemaal toe opzettelijk geweigerd zijn vloot van 200 door Perzen gefinancierde schepen te laten strijden met de grotere Atheense vloot, zodat men dacht dat de Spartaan strijdvaardig was. Op de vijfde dag rustten de Atheners met hun schepen op de oever getrokken, wat een noodzakelijke procedure was om de rompen regelmatig uit te drogen en te voorkomen dat oude schepen in het water zouden vastlopen. Lysander koos dit moment om aan te vallen en overrompelde de vijand, slechts acht Atheense schepen wisten aan het debacle te ontsnappen. De Spartaan executeerde vervolgens zijn 3.000 gevangenen zonder genade. De overwinning van Sparta maakte een einde aan de Peloponnesische Oorlog die in 431 v. Chr. was begonnen.

Lysander zeilde vervolgens naar de Piraeus en sneed met zijn schepen Athene de toegang tot de haven af in de lente van 404 BCE. Hij liet weten dat elke Athener die buiten de stad werd betrapt zonder uitzondering zou worden gedood en zorgde er zo op duivelse wijze voor dat Athene met zoveel mogelijk monden was gevuld voordat hij zijn blokkade oprichtte. Na een lange belegering en op de rand van de hongerdood gaf de stad zich uiteindelijk over en werd er een nieuwe regering gevestigd, de Dertig Tirannen. Lysander weerstond de oproep van de Korinthiërs en Thebanen om Athene volledig te vernietigen en drong er in plaats daarvan op aan dat de vestingwerken van de Lange Muren werden neergehaald, dat alle trireme oorlogsschepen, op een symbolische vloot na, werden overhandigd en dat zware eerbetonen werden gevraagd. Een Spartaans garnizoen werd dan achtergelaten om hun belangen te beschermen. Lysanders grote overwinning werd herdacht door middel van toewijdingen, het slaan van herdenkingsmunten, en door hemzelf toen hij opdracht gaf voor een nieuw monument, het ‘Monument van de Navarchen’ op de heilige plaats Delphi. In een nogal ijdel verslag van zijn prestaties stelde het monument van bronzen beelden de Olympische goden voor en Lysander, de enige sterveling die te zien was, gekroond door Poseidon.

Politiek gemanoeuvreer

Sparta en Lysander consolideerden hun overwinningen in de Peloponnesische Oorlog door oligarchische regeringen (decarchieën) in verschillende Griekse steden te bevorderen, en ook van hen tol te eisen, zoals zij bleven doen van hun eigen bondgenoten in de Peloponnesische Liga. Het gebrek aan Spartaanse ervaring in diplomatie en stadsbestuur, gekoppeld aan hun al te onderdrukkend leiderschap, bracht echter al snel onrust. Zelfs de traditionele bondgenoten Korinthe en Thebe begonnen zich zorgen te maken over Sparta’s hegemonie over Griekenland.

De gewetenloze en impopulaire Lysander, van wie werd gezegd dat hij “jongens bedroog met dobbelstenen, maar mannen met eden” (Lysander, 293), kreeg ook persoonlijke kritiek van zijn eigen volk omdat hij een luxe leven leidde in Anatolië. De sobere Spartanen waren ook niet erg onder de indruk van Lysanders groeiende persoonlijkheidscultus, die vooral op het eiland Samos hoogtij vierde. Daar werd hij vereerd als een god, een ongekende gebeurtenis voor een levende Griek. Omdat de Spartanen vermoedden dat Lysander nog ambitieuzer zou worden en een eigen rijk zou stichten, riepen zij hem naar huis en ontnamen hem zijn titels, of liever gezegd, ze werden niet vernieuwd. Dit veroorzaakte een rel tussen Lysander en zijn oude beschermeling en minnaar (erastes), de Spartaanse koning Agesilaos in 396 BCE. De koning stuurde zijn rivaal zo ver mogelijk weg uit Sparta en gaf Lysander het bevel over een leger aan de Hellespont. Hier wist Lysander de Perzische satraap Spithridates over te halen zich bij zijn eigen troepen aan te sluiten.

Toen in 395 BCE Korinthe een alliantie vormde met Argos, Boeotia, Thebe, en Athene om Sparta te bestrijden. Lysander, die was teruggekeerd om deze dreiging het hoofd te bieden, viel Boeotië aan en ontketende zo een oorlog met Thebe, waarmee de negen jaar durende Korinthische oorlogen begonnen. Wachtend, of liever niet wachtend, op een rendez-vous met een Spartaans leger onder leiding van Pausanias II (de andere koning van Sparta), werd Lysander door de Thebanen gedood toen hij de muren van Hallartos in centraal Boeotië aanviel. Volgens Plutarch werd zijn lichaam meegenomen en begraven in Panope op de weg van Chaeronea naar Delphi en werd er een monument opgericht om de plek te markeren.

Het resultaat van de Korinthische Oorlogen was de ‘Koningsvrede’ waarbij Sparta zijn rijk (waarvoor het in elk geval niet beschikte over het noodzakelijke bureaucratische apparaat om het goed te beheren) aan Perzische controle afstond, maar Sparta werd overgelaten aan de heerschappij over Griekenland. In een poging Thebe te verpletteren verloor Sparta echter de cruciale slag bij Leuctra in 371 BCE tegen de briljante Thebaanse generaal Epaminondas. Thebe annexeerde daarop delen van Messenië en Sparta werd daarna slechts een tweederangs mogendheid.

Na de dood van Lysander beweerden zijn politieke vijanden dat zij tussen zijn persoonlijke bezittingen documenten hadden gevonden waaruit bleek dat hij van plan was het erfelijk dubbel-koningsysteem van Sparta te vervangen door een gekozen monarch. Plutarchus somt de reputatie van Lysander als volgt op:

Lysander … leek een dubbelzinnig en gewetenloos man, en een man die de meeste van zijn daden in de oorlog met verschillende vormen van bedrog verbloemde …Hij lachte om degenen die erop stonden dat de nakomelingen van Herakles zich in de oorlogsvoering niet zouden verlagen tot bedrog en merkte op: ‘Waar de huid van de leeuw niet reikt, moeten we het met de huid van de vos uitvechten’ (Lysander, 293)