Ongeveer halverwege de serie finale van FX’s Legion, een scène bedoeld om te raken als een darm punch in plaats daarvan oplost in een flutter. David Haller (Dan Stevens) wordt eindelijk getroost door zijn vader, Charles Xavier (Harry Lloyd), na een leven lang van het gevoel verloren en in de steek gelaten. Op de Legion-manier vindt deze reünie plaats in de verblindende witte uitgestrektheid van het astrale vlak, waar de twee mannen elkaar indringend aanstaren in een medium shot zonder close-ups; precies op het moment dat hun relatie op zijn hartverscheurendst zou moeten zijn, neemt het filmmaken afstand van de prestaties in plaats van ons dichterbij te brengen. In veel opzichten, dit moment tussen Charles en David vat de pracht en de valkuilen van niet alleen de finale, maar Legion zelf, die voor drie seizoenen danste langs de scheermesrand tussen inventief gedurfd en pretentieus woedend.
Nadat het warrige tweede seizoen eindigde met David die zijn veronderstelde liefde Syd (Rachel Keller) verkrachtte, was ik onzeker of Legion in staat zou zijn om mijn aandacht terug te winnen, laat staan mijn vertrouwen. Maar het derde seizoen is een opwindende, hartverwarmende fantasie waarin de maker van de serie, Noah Hawley, en zijn medewerkers de intrigerende dynamiek van familieverlangen, eenzaamheid, macht en de morele warboel die David heeft geleid tot wat hij in de finale is geworden, aan de kaak stellen: een ooit held, eeuwig gekweld en ongedaan gemaakt door de wraak die hij zoekt. De finale heeft te veel slepende draden en sommige van de emotionele genadeslagen voelen gehaast aan, maar zelfs dan heeft het een prachtige, sombere toon die ik betoverend vond. Telkens wanneer ik de draad kwijt begon te raken, kwam er een sonische opleving, een trippy overweging of een prachtige melancholie in beeld, die me weer naar binnen trok. De beschouwing van dood en wedergeboorte trok een zeker verlangen in mij, terwijl de prestaties en visuele vindingrijkheid me genoeg verblindde om te vergeven waar het schrijven tekort schoot.
Gaande naar de finale, was ik niet zeker hoe Hawley en zijn medewerkers deze vreemde reis zouden afronden, gezien het enorme aantal losse draden die in het verhaal waren achtergelaten. Zou tijdreizigster Switch (Lauren Tsai) overleven ondanks haar schrijnende fysieke toestand na zo ver in het verleden te zijn gesprongen met David? Zouden David en Charles in staat zijn het verleden te herschrijven? Zouden ze Davids eigen verleden en daarmee de wereld kunnen redden? In wat voor duizelingwekkende eindstrijd zouden Farouk en David terechtkomen? Het antwoord op die laatste vraag is natuurlijk meer dan een beetje ingewikkeld: David vecht uiteindelijk met Farouk’s verleden nadat hij tot de strijd is aangezet. Hij gebruikt een knots die hij heeft gemaakt door een gloeiende bol uit zijn oor te trekken om Farouk naar het astrale vlak te sturen. Farouk verandert dan in een dwangbuis, die zich om David heen wikkelt terwijl beelden van verschillende andere Davids achter hem aan razen en zijn moeder met hem zingt op de melodie van Pink Floyds “Mother”. (Het muzikale nummer raakt niet helemaal de juiste toon, maar als er niets anders is, kan niemand Legion beschuldigen van op veilig spelen.)
Tussen verandert een gevecht tussen Charles en Farouks huidige zelf in het astrale vlak – compleet met rode stof die bloed aangeeft – in iets veel intrigerenders: De rivalen komen uiteindelijk tot een compromis. Wanneer David de dwangbuis afwerpt en vervolgens kiest voor een bruut intiem einde voor Farouk uit het verleden door hem te wurgen, houdt Charles hem tegen voor hij het kan afmaken. Dit leidt tot een van de meer hilarische momenten in de finale, waarin David een driftbui op de vloer gooit. “Ik had hem bijna!” roept David uit. “Ja, ik zag het bloed,” antwoordt Charles bedroefd. “Wat dacht je dan? Dat ik hem met woorden zou vermoorden?!” Dan Stevens’ delivery en kinderlijke oneerbiedigheid is perfect, tegelijkertijd komisch en ontroerend, en onthult de ongemakkelijke familiale dynamiek waarin hij en Charles zich bevinden als geen van beiden volledig is voorbereid op de aanwezigheid van de ander in zijn leven.
En voor de andere slepende draden, zoals die vervelende Tijdvreters? Switch wordt onthuld – zowel aan zichzelf als aan het publiek – dat ze een vierde-dimensionaal wezen is. (“Ik ben Tijd,” zegt ze later tegen Syd.) Ze leert dat de Tijdvreters goed getrainde wezens zijn die de zijrivieren van de tijd bewaken tegen mogelijke indringers. Met de hulp van haar vader en een betrouwbaar fluitje, is ze in staat om ze weg te jagen van Syd, die ze had tegengehouden met een jachtgeweer. In veel opzichten zou deze wending niet moeten werken. Het voelt goedkoop aan, een gemakkelijke deus ex machina om de verschillende knopen te ontwarren waarin de serie zichzelf heeft geschreven. Toch zit er een vreemde melancholie in deze openbaring vol kneuzenbeelden: Switch die haar overgebleven tanden uitspuugt in een bloedige, kletterende hoop; de hand van haar vader die zachtjes over haar gehavende gezicht strijkt; de tederheid die Switch en Syd delen tijdens hun laatste ontmoeting. Het is deze ontmoeting tussen Syd en Switch die mijn favoriete scène van de finale markeert, zelfs meer dan de delirische verwondering van het zien van gloeiende wapens die in het leven worden gefantaseerd of Kerry Loudermilk (Amber Midthunder) die door de Time Eaters snijdt.
Met de Time Eaters niet langer een vijand en David die een compromis heeft gesloten met Farouk om elkaars bestaansrecht te respecteren, komt Syd onder ogen wat het betekent om de wereld te redden door het verleden opnieuw te vormen – en de grote prijs die daarmee gepaard gaat. “Sydney Barrett, Gabrielle Xavier, en de baby David, het universum erkent jullie. Dat jullie bestaan en dat jullie bestaan belangrijk is. Ik kan zien dat jullie geleden hebben, dat mensen die jullie liefhadden geleden hebben. En jullie willen weten dat het iets betekende,” zegt Switch met afgemeten belangrijkheid, “Dat deed het. Dat is ook zo. Niets van waarde gaat ooit verloren. Is dat niet wat we allemaal willen weten? Dat de levens die we leiden, struikelend in het donker, er echt toe doen? Maar er is bitterheid in deze waarheid die Switch onthult. Het verleden is veranderd, dus dat betekent dat Syd en de anderen mee zullen veranderen. Ze zal in wezen sterven en herboren worden. “Het leven dat je hebt geleefd, je herinneringen… alles zal nieuw zijn,” zegt Switch. “Dus, ik ga dood?” vraagt Syd. (Opvallend is dat Switch Cary of Kerry niet noemt in haar toespraak, wat suggereert dat zij misschien niet gereïncarneerd zullen worden, bij gebrek aan een betere term.) Rachel Keller’s optreden is hier geweldig, haar gezicht fladdert door emoties die tot het publiek spreken ondanks dat ze nauwelijks een woord zegt. Ik werd getroffen door dit gesprek en spoelde het terug om de minieme verschuivingen in Kellers gezicht te zien terwijl Syd worstelt met de enorme omvang van Switch’s openbaring. Het deed me denken aan de pijn die centraal staat in het mens-zijn: de kennis van de dood en het onvermogen om het feit dat we allemaal zullen sterven te veranderen, iets dat me heeft achtervolgd in de nasleep van het plotselinge en onverwachte overlijden van mijn neef.
Zoals altijd is Legion oogverblindend op visueel niveau. Het speelt met beeldverhouding, kleur, stemming, toon, en geluid met wilde overgave. Dit seizoen gaf ons betoverende sequenties: Jason Mantzoukas als de Grote Boze Wolf in een rapgevecht tegen Jemaine Clement; een snoepkleurig wonderland geregeerd door Aubrey Plaza’s kwieke en wrede Lenny; een van de meest serene visies op tijdreizen die ik in lange tijd heb gezien; en een feest van vechtscènes die spelen met de werkelijkheid en de beeldverhouding op manieren die me met ontzag vervullen. Maar ik blijf terugkomen op de acteerprestaties. Vooral de glibberige, boosaardige en charismatische Navid Negahban als Amahl Farouk, de citrusheldere aanwezigheid van Lauren Tsai als Switch en, natuurlijk, Dan Stevens’ caleidoscopische hoofdrol. Toch kunnen zelfs Stevens’ elastische gezicht en lichaam, treurige ogen en manische energie niet afleiden van datgene waar de finale niet goed mee omgaat: Davids geestesziekte.
In het eerste seizoen werd Davids geestesziekte afgedaan als een bijproduct van Farouks parasitaire aanwezigheid in zijn geest. Seizoen twee stelde dat hij inderdaad psychische problemen had en behandeling nodig had. In seizoen drie komt het idee naar voren dat David meerdere persoonlijkheden heeft, waarmee Legion onhandig op één lijn wordt gebracht met de X-Men canon die de serie nooit al te serieus heeft genomen bij het creëren van zijn wereld. Maar voor een serie die zo investeert in de innerlijke werking van wie David is, hoe hij zo is geworden, en of hij kan veranderen, is deze dimensie van zijn leven nooit goed onderzocht. (Bovendien, het gaf toe aan een oude misogynistische kastanje door het vaststellen van David’s moeder, Gabrielle, als een vrouw bijna niet in staat om te functioneren met haar psychische aandoening, brabbelend over “de ziekte” die de vrouwen – en alleen de vrouwen – in haar familie treft.)
Still, ook al worstelt David met een geestesziekte die troebel aanvoelt in beschrijving en specificiteit, er zijn momenten waarop Legion een zenuw van emotionele waarheid raakt met zijn ervaring – zoals wanneer David worstelt met het idee of hij liefde waardig is en kan veranderen als persoon ondanks zijn getroebleerde aard. De finale van de serie eindigt met een beeld van baby David, koesterend in zijn wieg tegen geel satijn, zijn hele leven voor hem uitgestippeld. We krijgen geen antwoord op de vraag hoe die toekomst eruit zal zien. Zal de liefde van een solide familie hem tot een betere man maken? Als de tijd rijp is, zal hij dan hulp aanvaarden voor zijn mentale gezondheidsproblemen? Zal hij zijn macht gebruiken om te helpen in plaats van te schaden?
Het beeld van de jonge David in zijn wieg is niet wat me zal bijblijven van dit laatste seizoen. Legion’s meest verleidelijke visuals zijn elders in de psychedelische betovering van Davids cultus, de jitterende visioenen van de Time Eaters, de extatische schurkenstreken van Lenny als ze bovenop een tafel kruipt in een bos dat doet denken aan Alice in Wonderland. Maar de boodschap die Legion in zijn slotmomenten uitdraagt – een hoopvolle boodschap die suggereert dat we onszelf en zelfs de wereld kunnen omvormen tot iets beters – is misschien wel het stoutmoedigste gambiet. Uiteindelijk is Legion een serie van sprankelende betovering en verwondering, zelfs als het er niet in slaagt om de fascinerende draden van familie en geestesziekte waar te maken die het in zijn verhaal van superheldenkracht heeft geweven.