“Meditatie” is een vage term.

Zelfs in het Engels heeft het twee tegengestelde betekenissen: denken en niet-denken. Maar niet verwonderlijk, aangezien het woord meditatie is afgeleid van het Latijn, kan de term nog verwarrender zijn als het gaat om boeddhistische meditatie en zijn recente uitloper, seculiere mindfulness.

In de Pali canon, is er geen enkel woord voor meditatie. Mindfulness (sati) is onderdeel van vipassana bhavana, of het cultiveren van inzicht. Het maakt ook deel uit van het achtvoudige pad – hoewel het Pali-woord “sati” al dan niet overeen kan komen met Jon Kabat-Zinn’s nuttige definitie van niet-oordelend, van moment tot moment opmerken.

Maar sati is slechts een van de meditatieve elementen van het achtvoudige pad – het andere belangrijke is samadhi, of concentratie. En hier wordt het interessant. In het grootste deel van de bespreking van samadhi in de Pali canon, wordt het niet eenvoudigweg beschreven als eenpuntige concentratie in het algemeen, maar als het vermogen om de vier jhanas binnen te gaan – onderscheiden, geconcentreerde geestestoestanden in het bijzonder.

Op den duur werd dhyana, het Sanskriet voor jhana, chan in het Chinees, en later zen in het Japans. Deze woorden werden ruwweg synoniem met meditatie zelf en later geïdentificeerd met verschillende specifieke meditatiepraktijken zoals zazen.

Maar er gebeurde iets vreemds met de jhana’s binnen de Theravadan tradities, met name in de “droog inzicht” Birmese overleveringen die evolueerden naar Westerse inzichtmeditatie en vandaar naar seculiere mindfulness: jhana verdween praktisch.

Waarom? Misschien is het probleem dat de betekenis van jhana nooit helemaal duidelijk is geweest. De sutta’s beschrijven wel hoe deze toestanden zijn. De tweede jhana, bijvoorbeeld, wordt vaak beschreven als “het verkrijgen van innerlijke stilte en eenheid van geest … zonder toegepast en aanhoudend denken, en waarin er vreugde en plezier geboren uit concentratie zijn.” Klinkt mooi, toch? Tientallen van dergelijke beschrijvingen komen voor in de Pali canon.

Maar hoe kom ik daar nu precies? Hoe weet ik dat het een jhana is en niet slechts een voorbijgaande aangename geestestoestand? Wat betekent het om “binnen te gaan en te blijven” in die staat?

Commentaren, met name de vijfde-eeuwse Visuddhimagga, zeiden dat jhana, wil het echt zijn, een volledig onderdompelende en absorberende geestestoestand moet zijn. Als je iets kunt horen, denken, of zelfs maar het verstrijken van de tijd kunt opmerken, dan heb je geen jhana ervaren.

Met zo’n hoge standaard werd het cultiveren van jhana een praktijk die alleen voor elites was weggelegd. Gewone sukkels zoals jij en ik hadden geen kans.

Dus, terwijl het ontwikkelen van concentratie centraal bleef staan in deze vormen van boeddhistische beoefening, werd jhana zelf dat niet. Dit was een ongelukkige ontwikkeling om twee redenen.

Ten eerste, gezien het feit dat de Boeddha precies uitlegt wat hij bedoelt met Juiste Concentratie – het cultiveren van jhana – moet het zeker een vergissing zijn om de beoefening geheel overboord te zetten. Waarom zou de Boeddha zeggen dat jhana essentieel is en dat het pad voor iedereen toegankelijk is, en vervolgens een beoefening voorschrijven die ontoegankelijk is voor iedereen, op een enkeling na?

Meer nog, zoals mijn leraar Leigh Brasington samenvatte in zijn recente boek, Juiste Concentratie, zijn er talrijke gevallen van niet-absorptieve jhana in de sutta’s zelf. In één zo’n verslag praten beoefenaars met elkaar terwijl ze jhana ervaren, wat nauwelijks strookt met de notie dat jhana alles-absorberend is. (De Visuddhimagga zegt dat ze helderziend moeten zijn geweest.)

Nou, het is duidelijk dat jhana absorberend kan zijn, en het is diep diepgaand wanneer het dat is. Ik heb die ervaringen gehad tijdens lange retraites, en veel leraren onderwijzen vandaag de dag nog steeds op die manier. Maar jhana is ook krachtig zonder volledige absorptie. Zoals de Thaise woudleraar Ajahn Chah het uitdrukte, zijn de vier jhana’s als vier plassen water; ze kunnen dieper of ondieper zijn, maar het zijn dezelfde vier plassen.

Dit is de tweede reden waarom het jammer is jhana te laten varen: omdat jhana goed voor je is. In mijn ervaring met het beoefenen en onderwijzen van de jhana’s zijn er talloze voordelen voor zowel beginnende als gevorderde mediteerders. De toestanden zelf zijn zo diepgaand dat ze op zichzelf transformerend zijn, vooral om de geest vrij te schudden van gehechtheid aan andere aangename geestestoestanden, of die nu spiritueel of farmacologisch of anderszins zijn. Het plezier dat ze brengen wordt beschouwd als “zuiver.”

En dan is er nog hun belangrijkste voordeel: ze sporen je aan tot ontwaken. In een beroemde Tibetaanse analogie is het opbouwen van concentratie als het slijpen van het zwaard dat de kop van waan afsnijdt. Op zichzelf brengt concentratie je nergens. Maar concentratie, en jhana in het bijzonder, kan elke meditatiebeoefening gemakkelijker, scherper en effectiever maken.

Er zijn twee andere, modernere redenen waarom een hedendaagse mediteerder zou moeten overwegen jhana aan zijn repertoire toe te voegen.

De eerste is afwisseling. We komen allemaal wel eens in een dharmaritme terecht. Oefeningen worden afgezaagd, en zelfs zitten met de afgezaagdheid wordt afgezaagd. Het cultiveren van jhana is echt anders dan mindfulness en andere populaire vormen van meditatie; de geest wordt er anders door, er worden andere vaardigheden aangeleerd, het levert andere vruchten op. En hoewel het moeilijk is om jhana te bereiken buiten de retraite, is het niet moeilijk om jhana-vaardigheden te vertalen naar het dagelijks leven, door regelmatige zitmomenten te overladen met concentratie of door de heilzame gevoelens van gelukzaligheid, gelijkmoedigheid enzovoort op te merken wanneer ze opkomen. Jhana geeft pit aan meditatie.

Cultivatie van jhana heeft, denk ik, ook betrekking op enkele van de belangrijkste redenen waarom leken tegenwoordig mediteren: stressreductie, ontspanning, en het streven naar gelukzaligheid. Ondanks het gebruik voor stressreductie, kan goed uitgevoerde mindfulness vaak stressverhogend zijn, omdat je schadelijke gewoonten van de geest ziet, het zelf deconstrueert, of opmerkt hoe alles zo snel ontstaat en voorbijgaat. Ik denk eigenlijk dat het concentratie-aspect van mindfulness-meditatie – het kalmerende, centrerende, focussende deel – aantrekkelijk is voor de meeste beginnende mediteerders.

Natuurlijk is meditatie niet bedoeld als een verdovend middel. Maar de meeste beginners ervaren echte dukkha en ze zijn op zoek naar manieren om het te verminderen. Mindfulness, meta-cognitie, inzicht, en het opbouwen van getuigenis-bewustzijn zijn geweldige manieren om dat te doen. Maar dat geldt ook voor het opbouwen van concentratie, focus en kalmte, en dat is waar jhana-meditatie in uitblinkt.

En niet alleen voor beginners! Persoonlijk heb ik een “dagtaak” als een politiek expert en columnist. Ik kan uit eerste hand ervaring dat het bouwen samadhi is een belangrijk onderdeel van mijn eigen meditatie toolkit. Het creëren van eilanden van rust temidden van de waanzin van onze cultuur stelt me in staat om uit te rusten, op te laden, en terug te gaan naar het werk van gerechtigheid.

Vorig jaar heeft Leigh Brasington me gemachtigd om jhana te onderwijzen in de lijn van zijn leraar, de Ven. Ayya Khema. Deze methode cultiveert jhana zoals beschreven in de Pali canon, in plaats van in de commentaren. Het is een eer om later deze herfst mijn eerste retraite in deze stijl te leiden. Mijn ervaring is dat jhana-meditatie kan leiden tot transformerende ervaringen, kan helpen bij het werken aan inzicht, variatie kan toevoegen aan meditatiebeoefening en waardevolle hulpmiddelen kan bieden voor het moderne leven. Het is een vitaal onderdeel van het achtvoudige pad.

Daarom zal het er wel staan.