Help de missie van New Advent te steunen en ontvang de volledige inhoud van deze website als een onmiddellijke download. Inclusief de Katholieke Encyclopedie, Kerkvaders, Summa, Bijbel en meer, alles voor slechts $19,99…

Epiklesis (Latijnse invocatio) is de naam van een gebed dat in alle oosterse liturgieën voorkomt (en oorspronkelijk ook in de westerse liturgieën) na de woorden van de Instelling, waarin de celebrant bidt dat God zijn Heilige Geest mag neerzenden om dit brood en deze wijn te veranderen in het Lichaam en Bloed van zijn Zoon. Deze vorm heeft aanleiding gegeven tot een van de voornaamste controversen tussen de Oosterse en Westerse Kerken, omdat alle Oosterse schismatici nu geloven dat de Epiklesis, en niet de woorden van Instelling, de essentiële vorm (of tenminste het essentiële complement) is van het sacrament.

Vorm van de epiklesis

Het is zeker dat alle oude liturgieën een dergelijk gebed bevatten. Zo gaat de Liturgie van de Apostolische Constituties, onmiddellijk na het reciteren van de woorden van de Instelling, over tot de Anamnese “Gedenkt dan Zijn Lijden…” waarin de woorden voorkomen: “Gij, de God die niets ontbreekt, behaagt het (de offergaven) ter ere van Uw Christus en zendt Uw Heilige Geest op dit offer, de getuige van het lijden van de Heer Jezus, om (opos apophene) dit brood te openbaren als het Lichaam van Uw Christus en deze kelk als het Bloed van Uw Christus…” (Brightman, Liturgieën Oosters en Westers, I, 21). Zo ook de Griekse en Syrische Liturgieën van St. Jacobus (ibid., 54, 88-89), de Alexandrijnse Liturgieën (ibid., 134, 179), de Abessijnse ritus (ibid., 233), die van de Nestorianen (ibid., 287) en Armeniërs (ibid., 439). De Epiklesis in de Byzantijnse Liturgie van St. John Chrysostom wordt als volgt gezegd: “Wij offeren U dit redelijke en bloedeloze offer; en wij smeken U, wij vragen U, wij bidden U, dat Gij, Uw Heilige Geest op ons en op deze geschenken laat neerdalen” (de diaken zegt: “Zegen, Heer het heilige brood”) “dit brood maakt tot het kostbare lichaam van Uw Christus” (diaken: “Amen. Zegen, Heer, de heilige kelk”): “en dat wat in deze kelk is, het kostbare bloed van Uw Christus” (Diaken: “Amen. Zegen, Heer, beiden”), “verander hen door Uw Heilige Geest” (Diaken: “Amen, Amen, Amen.”). (Brightman, op. cit., I 386-387).

Nog bestaat er enige twijfel over dat de westerse riten ooit soortgelijke aanroepingen bevatten. De Gallicaanse liturgie had variabele vormen al naar gelang het feest. Die voor de besnijdenis was: “Hæc nos, Domine, instituta et præcepta retinentes suppliciter oramus uti hoc sacrificium suscipere et benedicere et sanctificare digneris: ut fiat nobis eucharistia legitima in tuo Filiique tui nomine et Spiritus sancti, in transformationem corporis ac sanguinis domini Dei nostri Jesu Christi unigeniti tui, per quem omnia creas…” (Duchesne, “Origines du culte chrétien”, 2e ed., Parijs, 1898, p. 208, ontleend aan St. Germanus van Parijs, d. 576). Er zijn veel toespelingen op de Gallicaanse Invocatie, bijvoorbeeld St. Isidore van Sevilla (De eccl. officiis, I, 15, enz.). Ook de Romeinse ritus kende ooit een Epiklesis na de woorden van de Inwijding. Paus Gelasius I (492-496) verwijst er duidelijk naar: “Quomodo ad divini mysterii consecrationem coelestis Spiritus adveniet, si sacerdos…criminosis plenus actionibus reprobetur?” (“Epp. Fragm.”, vii, in Thiel, “Epp. Rom. Pont.”, I, 486). Watterich (Der Konsekrationsmoment im h. Abendmahl, 1896, pp. 133 sq.) brengt andere bewijzen van de oude Romeinse Invocatie. Hij (p. 166) en Drews (Entstehungsgesch. des Kanons, 1902, p. 28) menen dat verscheidene geheimen in het Leonijnse Sacramentarium oorspronkelijk Invocaties waren (zie artikel CANON VAN DE MIS). Van de essentiële clausule is ons gebed weggelaten: “Supplices te rogamus” (Duchesne, op. cit., 173-5). Het schijnt dat een vroege nadruk op de woorden van de Inwijding als de vorm van de Consecratie (zie bijvoorbeeld Pseudo-Ambrose, “De Mysteriis”, IX, 52, en “De Sacramentis”, IV, 4, 14-15, 23; St. Augustinus, Preek 227) leidde in het Westen tot de verwaarlozing en verminking van de Epiklesis.

Oorsprong

Het moet worden opgemerkt dat de Epiklesis voor de Heilige Eucharistie slechts één van de vele dergelijke vormen is. Bij andere sacramenten en zegeningen werden soortgelijke gebeden gebruikt, om God te vragen zijn Heilige Geest te zenden om de zaak te heiligen. Er was een Epiklesis voor het water van de doop. Tertullianus (Over de doop 4), Optatus van Mileve (“De schism. Don., III, ii, VI, iii, in “Corp. Script. eccl. Latin.”, vol. XXVI, 69, 148, 149), Hiëronymus (Contra Lucif., vi, vii), Augustinus (Over de doop V.20 en V.27), in het Westen; en H. Basilius (Over de Heilige Geest 15.35), H. Gregorius van Nyssa (Orat. cat. magn. xxxiii), en H. Cyrillus van Jeruzalem (Cat. iii, 3), in het Oosten, verwijzen er naar. Vooral in Egypte werden Epiklesis gebruikt om wijn, olie, melk, enz. te zegenen. In al deze gevallen (ook bij de Heilige Eucharistie) is het idee om de Heilige Geest aan te roepen om te heiligen een natuurlijk idee, ontleend aan de Schrift (Joël 3:5; Handelingen 2:21: ho an epikalesetai to onoma kyriou . . .; vgl. Romeinen 10:13; 1 Korintiërs 1:2). Dat in de liturgie de Invocatie na de woorden van de Inwijding komt, is slechts een van de vele gevallen die aantonen dat de mensen zich niet veel aantrokken van het precieze moment waarop de hele essentie van het sacrament was voltooid. Zij beschouwden het hele Consecratie-gebed als één eenvoudig ding. Daarin komen de woorden van de Inwijding altijd voor (met de twijfelachtige uitzondering van de Nestoriaanse ritus); zij geloofden dat Christus, volgens zijn belofte, de rest zou doen. Maar zij vroegen niet op welk moment de verandering precies plaatsvindt. Naast de woorden van de Instelling zijn er vele andere zegeningen, gebeden en kruistekenen, waarvan sommige voor en andere na de woorden kwamen, en alle, met inbegrip van de woorden zelf, vormen samen de ene Canon waarvan het effect Transsubstantiatie is. Zo komt ook in onze doop- en wijdingsdiensten een deel van de formulieren en gebeden waarvan de werking de sacramentele genade is, in volgorde van tijd, na de essentiële woorden. Pas in de Scholastiek begonnen de theologen te discussiëren over het minimum aan vorm dat nodig is voor de essentie van elk sacrament.

De controverse

De Katholieke Kerk heeft de kwestie beslist door ons te laten knielen en de Heilige Eucharistie te aanbidden onmiddellijk na de woorden van Instelling, en door haar oude Invocatie praktisch te laten verdwijnen. Anderzijds beschouwen de orthodoxe theologen de Epiklesis allemaal als een essentieel onderdeel van de Consecratie. In deze kwestie zijn er twee scholen. Sommigen, Peter Mogilas bijvoorbeeld, beschouwen de Epiklesis alleen als consecratie (Kimmel, Monumenta fidei eccl. orient., Jena, 1850, I, 180), zodat vermoedelijk de woorden van Inwijding zouden kunnen worden weggelaten zonder de geldigheid van het sacrament aan te tasten. Maar de meesten, en nu blijkbaar allen, eisen ook de woorden van Instelling. Zij moeten gezegd worden, niet alleen historisch, maar als het eerste deel van de essentiële vorm; zij zaaien als het ware het zaad dat voortkomt en vervolmaakt wordt door de Epiklesis. Beide elementen zijn dus essentieel. Dit is de theorie die door hun theologen werd verdedigd op het Concilie van Florence (1439). Een deputatie van Latijnen en Grieken werd toen aangesteld om de kwestie te bespreken. De Grieken beweerden dat beide vormen noodzakelijk zijn, dat de transsubstantiatie pas plaatsvindt nadat de tweede (de Epiklesis) is uitgesproken, en dat het Latijnse “Supplices te rogamus” een echte Epiklesis is die dezelfde uitwerking heeft als de hunne. Anderzijds verdedigde de dominicaan Johannes van Torquemada het westerse standpunt dat de woorden van Instelling alleen en tegelijk de wijding betekenen (Hardouin IX, 977 sqq.). Het decreet van het concilie bepaalde dit uiteindelijk “quod illa verba divina Salvatoris omnem virtutem transsubstantiationis habent,” ibid.; zie ook het decreet voor de Armeniërs: “forma huius sacramenti sunt verba Salvatoris” in Denzinger, 10e ed., nr. 698-oud nr. 593). Kardinaal Bessarion schreef daarna een boek “De Sacramento Eucharistiæ et quibus verbis Christi corpus conficitur, 1462, in P.G., CLXI, 494-525), waarop Marcus Eugenicus van Efeze antwoordde in een verhandeling met een lange titel: “Dat niet alleen door het klinken van de woorden des Heren de goddelijke gaven geheiligd worden, maar (bovendien) door het gebed hierna en door de toewijding van de priester in de kracht van de Heilige Geest.”

Het officiële Euchologion van de Orthodoxe Kerk heeft een noot na de woorden van de Instelling om uit te leggen dat: “Aangezien de aanwijzende voornaamwoorden: Dit is mijn lichaam, en nogmaals: Dit is mijn bloed, niet verwijzen naar de offers die aanwezig zijn, maar naar die welke Jezus, in zijn handen nemend en zegenend, aan zijn discipelen gaf; daarom worden deze woorden van de Heer herhaald als een vertelling , en is het bijgevolg overbodig om de offers te tonen (door een verhoging) en inderdaad in strijd met de juiste gezindheid van de Oosterse Kerk van Christus” (ed. Venetië, 1898, p. 63). Dit lijkt te impliceren dat de woorden van Christus geen rol spelen in de vorm van het sacrament. Anderzijds vereist Dositheus in de Synode van Jeruzalem (1672) blijkbaar zowel de woorden van Instelling als Epiklesis: “Het wordt ingesteld door het essentiële woord en geheiligd door de aanroeping van de Heilige Geest” (Conf. Dosithei, in Kimmel, op. cit., I, 451), en dit schijnt de gangbare theorie te zijn onder de orthodoxen in onze tijd. Hun argumenten voor de noodzaak van de Epiklesis als in ieder geval het vervolmakende deel van het formulier zijn:

• dat uit de context blijkt dat de woorden van Instelling alleen als vertelling worden gebruikt;
• dat anders de Epiklesis overbodig en bedrieglijk zou zijn: uit de vorm zelf blijkt dat zij inzegende;
• traditie.

Het eerste en tweede punt zijn niet moeilijk te beantwoorden. De woorden van Instelling worden zeker historisch gebruikt (“qui pridi quam pateretur, sumpsit panem…ac dixit: hoc est enim corpus meum,” evenals alle oosterse vormen, is een historisch verslag van wat er gebeurde bij het Laatste Avondmaal); maar dit is geen bewijs dat ze niet ook effectief en met werkelijke betekenis gebruikt kunnen worden. Als dat de bedoeling was, zouden ze noodzakelijkerwijs zo gebruikt worden. Het tweede punt is hierboven reeds beantwoord: de opeenvolging van tijd in sacramentele gebeden houdt noodzakelijkerwijs niets anders in dan een dramatische voorstelling van wat vermoedelijk werkelijk in één ogenblik plaatsvindt (dit punt wordt verder uitgewerkt door Fortescue, “The Orth. Eastern Church,” pp. 387 sq.). Wat de traditie betreft, dit is in ieder geval alleen een kwestie van Oosterse traditie. In het Westen is er een grote eensgezindheid geweest in het spreken over de woorden van Inwijding als inwijding, vooral sinds Augustinus; en het verdwijnen van elke echte Epiklesis in onze Liturgie bevestigt dit. Onder de oosterse vaders is er minder eenstemmigheid. Sommigen, met name de heilige Cyrillus van Jeruzalem, verwijzen naar de inzegening door de Heilige Geest op een manier die lijkt te impliceren dat de Epiklesis het moment is (St. Cyrillus, Cat. xix, 7; xxi, 3; xxiii, 7, 19; vgl. Basilius, Over de Heilige Geest 27 sqq.); anderen, zoals St. John Chrysostom (Hom. i, De prod. Iudæ, 6: “Hij zegt: Dit is mijn lichaam. Dit woord verandert de offerande”; vgl. Hom. ii, in II Tim. i), verwijzen heel duidelijk naar de toewijding naar de woorden van Christus. Er zij op gewezen dat het deze Vaders ging om de verdediging van de Ware Aanwezigheid, niet om de verklaring van het moment waarop deze begon, dat zij het hele eucharistische gebed altijd als één vorm beschouwden, die zowel de woorden van Christus als de Aanroeping bevat, en dat een verklaring dat de verandering plaatsvindt door de kracht van de Heilige Geest, niet noodzakelijkerwijs aantoont dat de schrijver die verandering aan dit speciale gebed verbindt. Zo zegt de H. Irenæus dat “het brood dat de Aanroeping van God ontvangt, geen gewoon brood is, maar een eucharistie” (Tegen de Ketterijen IV.18.5), en toch verklaart hij onmiddellijk daarvoor (IV.18.4) dat dat brood het Lichaam van Christus is waarover het eerdere deel van de Anafora wordt gezegd. Het laatste argument tegen de Epiklesis als Consecratie-vorm is het verslag van het Laatste Avondmaal in de Evangeliën. Wij weten wat Christus toen deed, en dat Hij ons opdroeg hetzelfde te doen. Er is geen aanwijzing voor een Epiklesis bij het Laatste Avondmaal.

Ten slotte kan worden opgemerkt dat later, ook in het Westen (sinds de zestiende eeuw vooral), deze kwestie een niet erg belangrijke discussie op gang heeft gebracht. De dominicaan Ambrosius Catharinus (zestiende eeuw) meende dat onze Consecratie plaatsvindt bij een Epiklesis die voorafgaat aan het reciteren van de woorden van Christus. Deze Epiklesis is volgens hem het gebed “Quam oblationem”. Enkele anderen (waaronder Renaudot) deelden min of meer zijn mening. Daartegenover heeft Hoppe (op. cit. infra) aangetoond dat de Epiklesis in ieder geval altijd volgt op de woorden van de Instelling en dat onze “Quam Oblationem” in het geheel niet als een gebed kan worden beschouwd. Hij en anderen stellen een gematigde theorie voor, volgens welke de Invocatie (in ons geval het “Supplice te rogamus”) niet tot het wezen van het sacrament behoort, maar op de een of andere manier tot de (toevallige) integriteit ervan. Johannes van Torquemada op het Concilie van Florence (Hardouin IX, 976), Francisco Suárez (De Sacram., disp. lviii, 3), Bellarmine (De Euch., iv, 14), Lugo (De Euch., disp. xi, 1) leggen uit dat de Aanroeping van de Heilige Geest veeleer gedaan wordt opdat Hij onze ontvangst van de Heilige Eucharistie zou heiligen. Dit is een theoretische verklaring, gezocht om het feit van de Epiklesis te verklaren, zonder onze vasthoudendheid aan de woorden van de Instelling als enige inzegening op te geven. Historisch gezien en volgens de tekst van de oude aanroepingen moeten zij veeleer worden beschouwd als dramatisch uitgestelde uitdrukkingen van wat op een bepaald moment gebeurt. Er zijn veel soortgelijke gevallen in onze ritus (voorbeelden geciteerd in “The Orth. Eastern Church,” loc. cit.).