Wprowadzenie

Merleau-Ponty (francuski filozof fenomenologiczny, urodzony w 1908 roku i zmarły w 1961) odnosi się do habitu w różnych fragmentach swojej Fenomenologii percepcji jako istotnej kwestii w jego filozoficznym i fenomenologicznym stanowisku. Poprzez eksplorację tego zagadnienia wyjaśnia on zarówno przedrefleksyjny charakter, jaki ma nasze pierwotne powiązanie ze światem, jak i rodzaj „rozumienia”, jakie nasze ciało rozwija w stosunku do świata. Te dwie cechy ludzkiej egzystencji pozostają w ścisłym związku z wizją ucieleśnionego umysłu podtrzymywaną przez Gallaghera i Zahaviego w pracy The Phenomenological Mind: An Introduction to Philosophy of Mind and Cognitive Science. Merleau-Ponty posługuje się pojęciami takimi jak własne lub przeżywane ciało oraz przeżywana przestrzeń, aby podkreślić, z perspektywy pierwszej osoby, współpenetrację istniejącą między podmiotem a światem.

Gallagher i Zahavi odzyskali doświadczenie fenomenologii, zwłaszcza Merleau-Ponty’ego i Sartre’a, aby przyczynić się do rozwoju nauk kognitywnych. Dzięki fenomenologicznemu podejściu do rzeczywistości nawyku, możliwe staje się dla nas nowe rozumienie ciała, tak że staje się ono scharakteryzowane „jako podmiot, jako doświadczający, jako agent”, a jednocześnie możemy zrozumieć „sposób, w jaki ciało strukturyzuje nasze doświadczenie” (Gallagher i Zahavi, 2008). Dodatkowo, idea przedrefleksyjnego rozumienia jest przez tych autorów pojmowana jako sposób na obalenie tych introspekcyjnych lub refleksyjnych wyjaśnień, które wywodzą się z tradycji kartezjańskiej, a które są promowane przez niektórych współczesnych autorów (zob. np. Dennett, 1991; Price i Aydede, 2005).

W niniejszym artykule proponuję wyjaśnienie roli, jaką nawyk odgrywa w fenomenologii Merleau-Ponty’ego oraz wykorzystanie jego teorii przez Gallaghera i Zahaviego w ich pracach z zakresu kognitywistyki. Cel tych autorów we wspomnianej pracy wykracza poza analizę nawyku: chcą oni pokazać, że „fenomenologia zajmuje się kwestiami i dostarcza analiz, które są kluczowe dla zrozumienia prawdziwej złożoności świadomości i poznania”, a tym samym odwrócić współczesną sytuację, w której perspektywa ta jest często nieobecna w bieżących debatach (Gallagher i Zahavi, 2008). Z tego powodu społeczność neuronaukowa mogłaby poznać bardziej zunifikowaną perspektywę ludzkiego zachowania. The habit explanation given by Merleau-Ponty shows a kind of body knowledge that cannot be exclusively understood by neurological processes.

This paper could provide the neuroscientific community with a more unified perspective of human behavior. Podane przez Merleau-Ponty’ego wyjaśnienie nawyku ukazuje rodzaj cielesnej wiedzy, która nie może być wyjaśniona wyłącznie przez procesy neurologiczne.

Embodied Consciousness

Według Merleau-Ponty’ego nie ma twardego rozdzielenia między zachowaniem cielesnym a zachowaniem rozumnym; istnieje raczej jedność zachowania, która wyraża intencjonalność, a tym samym znaczenie tego zachowania. W nawykach ciało dostosowuje się do zamierzonego znaczenia, nadając sobie w ten sposób formę ucieleśnionej świadomości. W rzeczy samej, dla naszego autora cielesne istnienie stanowi trzecią kategorię, która jednoczy i przekracza to, co fizjologiczne i psychologiczne (por. Merleau-Ponty, 2012; zob. też Merleau-Ponty, 1964).

Z tego powodu Gallagher i Zahavi twierdzą, że filozofia Merleau-Ponty’ego włącza ciało jako „konstytutywną lub transcendentalną zasadę, właśnie dlatego, że jest ono zaangażowane w samą możliwość doświadczenia” (Gallagher i Zahavi, 2008). Z perspektywy kognitywistyki proponują oni, by „pojęcie ucieleśnionego umysłu lub umyslowego ciała zastąpiło zwykłe pojęcia umysłu i ciała, z których oba są pochodnymi i abstrakcjami” (Gallagher i Zahavi, 2008). Zauważają oni, że potwierdzając pierwszeństwo ciała, biologiczny fakt pionowej pozycji ciała ludzkiego ma konsekwencje w percepcji i działaniu osoby (por. Gallagher i Zahavi, 2008)1.

Habit i rozumienie świata

Merleau-Ponty wyjaśnia, że przeżywane ciało ludzkie odnosi się do przestrzeni, która również jest przeżywana, tzn. która jest już włączona w świat rozumiany jako horyzont jego stawania się. Zgodnie z tym poglądem, nawyk zakłada pewną formę „rozumienia” przez ciało świata, w którym wykonuje ono swoje działania. Operacyjna intencjonalność (fungierende Intentionalität), używając terminologii Husserla (zob. Merleau-Ponty, 2012), zostaje ustanowiona ze światem. Oznacza to, że cielesny podmiot zostaje wprowadzony w świat, który prowokuje pewne pytania lub problemy, które muszą zostać rozwiązane. Można zatem mówić o motywacji ze strony świata, choć nie o konieczności, ponieważ odpowiedź nie jest mechaniczna czy zdeterminowana2. Pomiędzy ruchem ciała a światem nie ustanawia się żadna forma reprezentacji, ale raczej ciało „dostosowuje się” do zaproszenia świata (por. Merleau-Ponty, 2012). Na podstawie tej idei Merleau-Ponty’ego, Gallagher i Zahavi dodają: „Środowisko wywołuje określony styl ciała, tak że ciało współpracuje ze środowiskiem i jest w nie włączone. Postawa, jaką ciało przyjmuje w danej sytuacji, jest jego sposobem reagowania na środowisko” (Gallagher i Zahavi, 2008). Te stwierdzenia są poparte badaniami, które pokazują, że system nerwowy nie przetwarza żadnej informacji, która nie pochodzi z cielesności (por. Zajac, 1993; Chiel i Beer, 1997).

Habit ma bezpośredni związek z tą formą dialogu między środowiskiem a podmiotem. Jego rolą jest ustanowienie w czasie tych zachowań lub form postępowania, które są odpowiednie do reagowania na zaproszenia środowiska. Merleau-Ponty, ustalając etymologiczne pochodzenie terminu „nawyk”, zauważa, że słowo have oznacza relację z tym, co zostało nabyte przez podmiot jako posiadanie, które w przypadku ciała jest zachowywane jako dynamiczny schemat cielesny (Merleau-Ponty, 2012). Dzięki nawykowi osoba nawiązuje odpowiednie relacje z otaczającym ją światem bez konieczności uprzedniego rozumowania, lecz w sposób spontaniczny i natychmiastowy (por. Merleau-Ponty, 2012). Gallagher i Zahavi również odnoszą się do tej formy rozumienia przedrefleksyjnego, odnosząc ją do propriocepcji, czyli tych doznań, dzięki którym wiemy, gdzie i jak znajduje się nasze ciało, a które w sposób milczący pozostają w naszej świadomości (por. Gallagher i Zahavi, 2008; zob. też Legrand, 2006)3. Ta perspektywa pozwala im zdystansować się od reprezentacjonistycznych interpretacji – na przykład tych, które prezentują między innymi Damasio (1999) i Crick (1995) – które nie uznają, że percepcja jest znacząca sama w sobie (por. Gallagher i Zahavi, 2008)

Możemy mówić o zaangażowaniu ciała i świata, w którym tworzy się relacja, która służy jako podstawa lub grunt dla reszty działań podmiotu i która pozwala mu lub jej być szczególnie „u siebie”, wygodnym, zdolnym do poruszania się w zorientowany sposób w danej przestrzeni (por. Talero, 2005; Merleau-Ponty, 2012). Jak zauważają Gallagher i Zahavi, ten związek ze światem nie oznacza jedynie znajomości fizycznego środowiska, w którym znajduje się ciało, „ale bycie w kontakcie z okolicznościami, które są cieleśnie znaczące” (Gallagher i Zahavi, 2008).

Habitualne i rzeczywiste ciało

Według Merleau-Ponty’ego usytuowany charakter osoby wyjaśnia, że istnieje jednocześnie istnienie „ogólne”, jak i istnienie, które jest związane ze skutecznością działania, a które możemy nazwać „osobistym”. Zakotwiczenie w świecie sprawia, Ie osoba wyrzeka się części swojego protagonizmu, poniewaI posiada juI szereg przyzwyczajeń. W tym kontrapunkcie pomiędzy tym, co ogólne, a tym, co protagonistyczne, pojawia się „to cofanie się egzystencji, która czasami pozwala sobie istnieć jako ciało, a czasami przenosi się w akty osobowe” (Merleau-Ponty, 2012). Merleau-Ponty odróżnia ciało habitualne – to ogólne i przedrefleksyjne istnienie – od ciała rzeczywistego – tego osobistego i refleksyjnego istnienia – rozumiejąc, że oba te ciała zawsze się wzajemnie przenikają. Wyjaśnia on, że w zachowaniach osób chorych psychicznie lub z uszkodzonym mózgiem zerwana zostaje więź między ciałem nawykowym a rzeczywistym (por. Merleau-Ponty, 2012). W takich przypadkach osoba może odtwarzać pewne nawykowe ruchy, ale nie te, które wymagają rzeczywistego zrozumienia sytuacji. Na przykład, osoba może wykonywać ruchy takie jak dotykanie nosa ręką, ale nie potrafi odpowiedzieć na polecenie dotknięcia nosa linijką. W przeciwieństwie do tego, w podmiocie niepatologicznym nie ma rozłamu między żadną z tych form ruchu, ponieważ jest on w stanie uchwycić tę analogiczną formę ruchu w kierunku nosa, której chory nie jest w stanie osiągnąć (por. Merleau-Ponty, 2012). Osoba zdrowa jest w stanie przechodzić od tego, co nawykowe, do tego, co rzeczywiste. Jest w stanie na nowo dostosować to, co nawykowe, do tego, co rzeczywiste. Świat jawi się zdrowemu podmiotowi jako niedokończony, oferując mu lub jej zestaw możliwości, tak że doświadczenie „jest kształtowane przez natarczywość świata w takim samym stopniu, jak przez moje ucieleśnione i enaktywne zainteresowania” (Gallagher i Zahavi, 2008).

Pierwszeństwo praktycznego działania i uchwycenia znaczenia

W powiązaniu podmiotu ze światem, skuteczne, praktyczne działanie ma pierwszeństwo. Według słów naszego filozofa, zawsze istnieje „inne ja, które już stanęło po stronie świata, które jest już otwarte na pewne jego aspekty i zsynchronizowane z nimi” (Merleau-Ponty, 2012; zob. też Talero, 2005). Merleau-Ponty często wyraża ścisłą relację między ciałem a światem za pomocą terminu „zamieszkiwać”, jako odnoszącego się do tego, co jest poznane przez ciało i co przekłada się na wiedzę o tym, co zrobić z obiektem, bez żadnej refleksji pojawiającej się pomiędzy nimi (por. Merleau-Ponty, 2012)4. Gallagher i Zahavi potwierdzają te stwierdzenia badaniami, które odnoszą się do percepcji i kinestezji, a także do „enaktywnej teorii percepcji” (zob. Varela i in., 1991). W swoich badaniach pokazują, że percepcja nie jest biernym odbiorem informacji, ale zakłada aktywność, a konkretnie ruch naszego ciała5.

Merleau-Ponty wyjaśnia, że nawykowe zachowanie powstaje na podstawie zestawu sytuacji i reakcji, które, mimo że nie są identyczne, stanowią wspólnotę znaczeń (por. Merleau-Ponty, 2012). Jest to możliwe dzięki temu, że ciało „rozumie” sytuację, w obliczu której musi działać. Na przykład w przypadku nawyków ruchowych, takich jak taniec, ciało „uwięzione” i „rozumiejące” ruch. Wynika to z faktu, że podmiot integruje pewne elementy ogólnej motoryki, które pozwalają mu uchwycić to, co istotne w danym tańcu i wykonać go z łatwością, która wyraża się w panowaniu ciała nad ruchami (por. Merleau-Ponty, 2012). Zdobyta umiejętność „prowadzi do wykonania bez wyraźnego monitorowania ruchów ciała; umiejętność staje się w pełni ucieleśniona i osadzona w odpowiednim kontekście” (Gallagher i Zahavi, 2008). Ta cielesność nawyku w pełni zgadza się z ideą Merleau-Ponty’ego, że ciało jest korelatem świata: „Nawyk wyraża moc, jaką mamy w zakresie rozszerzania naszego bycia w świecie lub zmieniania naszego istnienia poprzez włączanie nowych instrumentów” (Merleau-Ponty, 2012). Gallagher i Zahavi przejmują od Merleau-Ponty’ego to nieautomatyczne rozumienie aktów nawykowych, które, mimo że nie wymagają wyraźnej intencjonalności, stanowią jednak część intencjonalności operatywnej, o której była mowa na początku tego artykułu (por. Gallagher i Zahavi, 2008). Powołując się na Ledera, stwierdzają oni: „Umiejętność jest ostatecznie i w pełni opanowana, kiedy coś, co kiedyś było zewnętrzne, uchwycone tylko poprzez wyraźne reguły lub przykłady, teraz przenika moją własną cielesność. Moje ręce umieją pływać, moje usta mogą wreszcie mówić językiem” (Leder, 1990).

Gallagher i Zahavi są w stanie, w trakcie swojej książki, wykazać błąd naturalizmu, który broni obiektywnego przyrodoznawstwa jako jedynego uprawnionego sposobu rozumienia umysłu (por. Gallagher i Zahavi, 2008; jeden z przykładów takiego stanowiska można znaleźć między innymi u Sellarsa, 1963 i Dennetta, 1991).6 W przeciwieństwie do tego, utrzymują oni, że istnieje wzajemny wpływ między nauką a fenomenologią, tak jak Varela et al. (1991) rozumieli to poprzez swoją neurofenomenologię opartą na aspektach fenomenologii percepcji Merleau-Ponty’ego (por. Gallagher i Zahavi, 2008; zob. też Gallagher, 1997).

Oświadczenie o konflikcie interesów

Autor oświadcza, że badania zostały przeprowadzone przy braku jakichkolwiek komercyjnych lub finansowych relacji, które mogłyby być interpretowane jako potencjalny konflikt interesów.

Przypisy

.